AARON, w Biblii, syn Lewiego i starszy brat Mojżesza, patriarcha żyd., pierwszy arcykapłan, współdziałał z Mojżeszem, gdy Bóg spuszczał dziesięć plag na Egipt, i wyprowadzał Izraelitów z Egiptu. Laska Aarona, w Biblii, nazwa laski plemienia Lewi używanej przez Aarona; położona przed arką przymierza cudownie zakwitła i zaowocowała migdałami, co wyjaśniono jako oznakę, że Aaron ma zostać arcykapłanem; Num., 17, 8.
ABADDON, w Biblii, Apok., 9, 11, szatan, anioł przepaści, „którego imię po hebrajsku Abaddon, po gr. Apollyon, a po łac, Exterminans (‚niszczący, pustoszący, rugujący’)”.
ABEL, hebr. Hebhel ‚tchnienie, opar’, w Biblii, młodszy syn Adama i Ewy, pasterz owiec, zabity przez swego starszego brata, Kaina; Gen.,4.
ABRAHAM, w Biblii, syn Tarego, protoplasta i patriarcha narodu izraelskiego; wraz z żoną Sarą (zob.), bratankiem Lotem (zob.) i swym półkoczowniczym plemieniem przeszedł (2000-1600 pne.?) z Ur Chaldejczyków a. z Charanu do ziemi Kanaan w Palestynie, gdzie osiadł. Zwany „ojcem wiernych”; zob. Melchizedech. Grób Abrahama zob. Hebron. Łono Abrahama odpoczynek sprawiedliwego po śmierci (Ew. wg Łuk., 16, 22, o Łazarzu: „A stało się, że umarł żebrak i zaniesiony jest przez aniołów na łono Abrahama”). Stąd zwroty przysłowiowe: „Pójść na łono Abrahama”; „Do Abrahama na piwo” itd. Ofiara Izaaka. Aby wypróbować jego wiarę, Bóg każe Abrahamowi ofiarować swego syna Izaaka (zob.) na całopalenie. Abraham spełnia rozkaz, ale gdy podnosi miecz, aby zabić syna, powstrzymuje go anioł i podsuwa mu w zamian na ofiarę barana (Gen., 22, 1-18); por. Córka (Jefty). Ofiara wielokrotnie przedstawiana w sztuce śrdw. i nowożytnej, m.in.: Ghiberti, Brunelleschi, Andrea del Sarto, Tycjan, Caravaggio, Rubens, Rembrandt, William Blake. Przymierze z Bogiem. Jahwe zawiera z Abrahamem przymierze obiecując mu liczne potomstwo i ziemię Kanaan w zamian za posłuszeństwo („Chodź przede mną”), doskonałość i trzymanie się nakazu obrzezania chłopców; Gen., 15, 1-21; 17, 1-27; zob. też Przymierze. Trzej aniołowie. Trzej wędrowcy ukazują się Abrahamowi. On przyjmuje ich gościnnie w swoim namiocie. W czasie posiłku jeden z nich przepowiada mu, że Sara mimo podeszłego wieku urodzı mu syna. We wczesnej sztuce chrześc., sztuce bizantyjskiej i ruskiej aniołowie ci stanowią symbol Trójcy św. Mozaiki: w Santa Maria Maggiore (V w.), Rzym; w San Vitale (VI w.), Rawenna; w Monreale (XII w.), Sycylia. Obraz y szkoły Rafaela, Rzym, Watykan, Loggie; Rembrandt, Leningrad, Ermitaż i in; Murillo, Ottawa, Nat. Gall.; Tiepolo, Madryt, Prado. Widzieć Abrahama mieć ponad 50 lat. Ew. wg Jana, 8,57: „Pięćdziesięciu lat jeszcze nie masz, a Abrahama widziałeś?” Ibrahim arab. forma imienia Abraham. Wg jednej z wielu muzułm. legend o Ibrahimie archanioł Gabriel daje mu spadły z nieba czarny kamień, nad którym Ibrahim wznosi w Mekce Kaabę .
ABSALOM, w Biblii trzeci syn króla Dawida. Musiał uciekać z domu ojca, gdyż zabił swego przyrodniego brata, Amnona, z zemsty za zgwałcenie ich siostry, Tamary. Po powrocie, mimo pojednania z ojcem, organizuje przeciw niemu spisek i zbrojny bunt, ale ponosi klęskę w lesie Efraim”iw czasie ucieczki na mule zawisa długimi włosami (gdy muł pobiegł dalej) na gałęzi dębu, a ścigający go Joab (zob). przebija mu serce włócznią. Król, usłyszawszy o tym, zapłakał mówiąc: „Absalomie, Absalomie! synu mój! Obym ja był umarł zamiast ciebie!”, co stało się klasycznym wyrazem miłości i żałości ojcowskiej; 2. Ks. Król., 13-19.
ACHAB siódmy król państwa Izrael, 873–854 pne.; w Biblii król Izraela, którego imię stało się synonimem niegodziwości, pamiętny wrogością okazywaną prorokowi Eliaszowi (zob.), wprowadzeniem kultu Baala i skazaniem na śmierć Nabota z namowy swej żony, królowej Jezabel (zob.), za nie popełnione winy; zob. Winnica (Nabota); por. też Moby Dick (kapitan Ahab).
ACHERON mit. gr. rzeka (może z achéa rhéon ‘rzeka smutku’) oddzielająca w Hadesie świat żywych od świata zmarłych (por. Styks), do której wpadają dopływy: Kokytos, Lete i (Pyri)flegeton; rozszerz. podziemne państwo boga Hadesa, np. w Eneidzie, 7, 312, Wergiliusza: „Flectere si nequeo superos, Acheronta movebo” łac., “jeśli nie nakłonię niebios, poruszę piekło’.
ADMET bohater mitu gr., król Ferai w Tesalii, uczestnik wyprawy Argonautów i polowania na dzika kalidońskiego, zyskał wdzięczność Apollina za miłą gościnę, gdy bóg, wygnany przez Zeusa z Olimpu, musiał przez rok służyć u Admeta jako pastuch. Apollo pomaga mu w zdobyciu Alkestis, córki Peliasa, i wybłaguje u mojr długowieczność Admeta (któremu przeznaczona była wczesna śmierć), pod warunkiem, że ktoś z jego bliskich zgodzi się umrzeć za niego. Gdy chwila nadeszła, nikt nie chce się poświęcić, nawet starzy rodzice, tylko Alkestis idzie na śmierć bez wahania. Wg mitu, Persefona, przejęta tym przykładem wierności małżeńskiej, zwraca ją żywą mężowi. W tragedii Eurypidesa Alkestis (438 pne.) Herakles, wdzięczny Admetowi za gościnę, wyrywa bogu śmierci, Tanatosowi, ofiarę i przyprowadza ją z, podziemi do męża. Opery: Alceste (1674) J.B. Lully’ego; Admeto re di Tessaglia (1727) Händla; Alceste (Wiedeń 1767) Glucka.
ADONIS mit. gr. piękny młodzieniec zrodzony ? kazirodczej miłości Kinyrasa, króla Cypru, i córki jego, Mirry (a. Smyrny), ukochany przez Afrodytę, zabity w czasie łowów przez dzika (a. zazdrosnego Hefajsta lub Aresa w postaci dzika). Wg innej wersji Afrodyta powierzyła Adonisa jako dziecko Persefonie, która nie chciała go jej zwrócić do czasu, gdy
Zeus postanowił, że Adonis przebywać będzie u każdej z bogiń przez część roku.
ADRAMELECH, w Biblii, bóstwo babilońskie, któremu palono dzieci w ofierze; 4. Ks. Król., 17, 31; jeden z upadłych aniołów, w Raju utraconym Miltona strącony przez Uriela i Rafaela (6, 365); por. też balladę Tukaj, w. 182, Mickiewicza.
ADRAST(ES) mit. gr. bajeczny król Argos, teść Polinika (syna Edypa), wraz z którym podjął wyprawę siedmiu przeciw Tebom; zob. Siedem; z nich sam tylko pozostał przy życiu, ratując się ucieczką na cudownym koniu Arionie. W 10 lat później Adrast poprowadził synów poległych wodzów na tzw. wyprawę Epigonów przeciw Tebom i zniszczył je; por. Polinik; z gr. ádrastos ”nieunikniony”
AEDON mit. gr. córka Pandareosa (por. Homer, Odyseja, 19,518), żona tebańskiego króla Zetosa, z którym miała syna Itylosa. Zawistna o szczęście swej wielodzietnej szwagierki Niobe, żony Amfiona, postanowiła zgładzić jej pierworodnego syna, ale przez nieuwagę zabiła swego własnego jedynaka, Itylosa. Zeus zamienił ją w słowika, wiecznie opłakującego śmierć syna; por. też Filomela i Prokne.
AEGIR mit. skand. bóg morski, który wraz z małżonką Ran podejmował na podwodnych ucztach nie tylko topielców, ale i bogów, miał 9 córek olbrzymek
AFRODYTA mit. gr. bogini miłości zmysłowej, piękna i wdzięczna, opiekunka żeglarzy, bóstwo pochodzenia asyro-babilońskiego (zob. Wenus), małżonka Hefajstosa, którego zdradzała z Aresem. Pewnego razu kulawy, ale zręczny mąż przyłapał oboje w łożu, przykrył metalową siecią i wystawił na śmiech bogów. Matka (z Aresem poczętych) Harmonii, Erosa i Priapa, (z Anchizesem) Eneasza, (z Hermesem) Hermafrodyty. Jej atrybuty: mirt, róża, jabłko, jaskółka, gołąb, bażant, łabędź, wróbel, zając, kozioł, delfin.
AGAMEMNON mit. i lit. gr. syn Atreusza (stąd zwany Atrydą), mąż Klitajmestry, ojciec Ifigenii, Elektry i Orestesa, brat Menelaja (męża porwanej przez Parysa Heleny), król Myken i Argos, naczelny wódz wyprawy gr. na Troję, dumny, odważny, pasjonat, nadużywający swej pozycji, dążący do władzy absolutnej, a przy tym niezdecydowany i łatwo się zniechęcający. Zabierając Achillesowi niewolnicę-konkubinę Bryzejdę, wywołuje jego gniew, który jest osią tematyczną Iliady Homera. Gdy wojska gr. nie mogą wypłynąć z Aulidy z powodu ciszy morskiej, poświęca życie swej córki, Ifigenii, na ołtarzu Artemidy. Mszcząc tę śmierć, Klitajmestra wraz z kochankiem swym, Egistem, zabija Agamemnona w kąpieli, tuż po jego powrocie do domu z wojny.
AISZA, ok. 613-678, jedna z czterech żon proroka Mahometa, zwana Matką Wiernych i Prorokinią, córka Abu Bekra, kupca, pierwszego, poza rodziną proroka, nawróconego na islam, później pierwszego kalifa. Mahomet poślubił ją, gdy miała 9 lat. Uroda i inteligencja zapewniły jej znaczny wpływ na męża. Zmarł na jej rękach 8 VI 632. Dla muzułmanów jest ona jedną z „czterech niezrównanych kobiet”. Aisza i Ali. Podczas nocnego marszu Aisza zabłądziła i utraciła kontakt z karawaną; przyłączyła się do niej dopiero rano w towarzystwie mężczyzny. Wtedy Ali, kuzyn i adoptowany syn proroka, odezwał się do niego: „Czemu się trapisz? Jest tyle innych kobiet na świecie!” Wprawdzie widzenie, które nawiedziło Mahometa, upewniło go co do niewinności Aiszy, ona jednak znienawidziła odtąd Alego. Gdy nie udało się jej przeszkodzić wyborowi na kalifa w 655, przez 110 dni agitowała przeciw niemu. Uwięzioną, potraktował Ali z najgłębszym szacunkiem i kazał ją odprowadzić do Medyny z eskortą kobiet przebranych za rycerzy.
AJAKOS, Eak, mit gr., syn Zeusa i Eginy, ojciec Peleusa, Telamona i Fokosa, słynny z pobożności i prawości. Dzięki jego modłom ustała susza na wyspie Eginie, ale że ludzie zdążyli tymczasem wym rzeć, Ajakos uprosił Zeusa o pomoc. Bóg zmienił mieszkańców mrowiska w ludzi, których nazwano Myrmidonami (gr. mýrmeks mrówka’). Po śmierci Ajakos został, wraz z Minosem i Radamantysem, sędzią w Hadesie.
AJAKS MAŁY, gr. Aías, mit. i lit. gr., syn Ojleusa (a. Ojliadesa), uczestnik wojny trojańskiej, przywódca Lokryjczyków, walczący często u boku Ajaksa Wielkiego, najszybszy biegacz gr. po Achillesie, odważny, ale brutalny i antypatyczny, znienawidzony przez Atenę. W drodze powrotnej z wojny zabity przez Posejdona, gdy chełpliwie bluźnił bogom, dopłynąwszy jako rozbitek do brzegu; zob. Kasandra.
AJAKS WIELKI, gr. Aías, mit. i lit. gr., syn Telamona, króla Salaminy, stąd zwany Telamonczykiem, szorstki, flegmatyczny, ale nieustraszony olbrzym, „przedmurze Achajów”, najdzielniejszy po Achillesie, pierwszy w ataku, ostatni w odwrocie, z charakterystyczną olbrzymią tarczą. Gdy po śmierci Achillesa zbroję jego przyznano Odyseuszowi, a nie jemu, rozgoryczony Ajaks w przystępie szału porąbał stado baranów, wziąwszy je za Greków, a kiedy oprzytomniał, pozbawił się życia ze wstydu.
AKONTIOS I KIDYPPE bohaterowie jednej z najsłynniejszych gr. historii miłosnych, opisanej w dystychach elegijnych przez Kallimacha, ok. 310-ok. 240 pne., w Heroidach Owidiusza i Listach miłosnych Arysteneta (IV w.). W czasie uroczystości w Delos, w świątyni Artemidy, młody Akontios zakochuje się od pierwszego wejrzenia w pięknej Kidyppe, ciska jej do stóp jabłko, na którym skreślił słowa: „Przysięgam na Artemidę, że poślubię Akontiosa”, które ona czyta, wiążąc się w ten sposób, mimowolnie, przysięgą; Kidyppe, zaręczona z innym, choruje, a wyrocznia delficka oznajmia jej ojcu, że jedynym lekiem dla córki jest ślub z Akontiosem.
AKTEON, gr. Aktaion, mit. gr. syn Autonoe, córki Kadmosa, wychowany przez centaura Chirona na dzielnego myśliwca. W czasie łowów podpatrzył raz Artemidę i jej nimfy w kąpieli, za co rozgniewana boginizmieniła go w jelenia, a wtedy został rozszarpany przez własne psy. Owidiusz w Metamorfozach, 3, wylicza imiona 37 psów Akteona. Wyliczanie takie, tak jak miejscowości czy bohaterów, jest stałym rekwizytem techniki epickiej.
AL ARAF arab., ‘przegroda’, wg Koranu miejsce między Rajem i Piekłem, dla duchów ludzi moralnie obojętnych, ani dobrych, ani złych, takich jak dzieci, wariaci i głupcy albo dla tych, których dobre i złe uczynki się równoważą i którzy oczekują tam na ostateczne przyjęcie do Raju; por. Limbus. Al Araaf poemat (1829) tytułowy drugiego zbiorku poezji Edgara Allana Poe, gdzie poeta opisuje narodziny cudownej, przeczystej gwiazdy; natchnieniem autora było odkrycie przez Tycho de Brahe w 1572 supernowej ( w gwiazdozbiorze Kasjopei), którą astronom nazwał Al Araaf.
ALASTOR gr., duch-mściciel, ścigający zbroc rza albo podżegający go do dalszych zbrodni; łac.genius ultor; deus vindex.
ALBERYK, Albrich, Alberich, mit. germ., król elfów; w Pieśni o Nibelungach, eposie germ. Z XII/XIII w., karzeł, któremu Zygfryd porywa czapkę-niewidkę, przydatną w czasie walki z Brunhildą. Zygfryd powierza Alberykowi zdobyty skarb Nibelungów, a po śmierci bohatera Alberyk lojalnie oddaje skarb wdowie. W tetralogii Richarda Wagnera Pierścień Nibelunga (1868–76) Alberyk, zręczny i obrzydły gnom, wykuwa ze złota dobytego z dna Renu proroczy pierścień obdarzający wszechmocą. Loki i Wotan wykradają pierścień, ale przekleństwo Alberyka towarzyszy odtąd posiadaczom pierścienia wszędzie.
ALBION starożytna, poetycka nazwa Wysp Brytyjskich, potem Anglii lub Szkocji czy nawet tylko Pogórza szkockiego, pochodząca może z celt, alp, ailp’skała, góra’a. z łac. albus biały’, od kredowych skał wybrzeży Dovru; wg legendy od syna Neptuna, Albiona, olbrzyma, odkrywcy tego kraju, który rządził nim przez 44 lata; wg innej legendy od Albii, najstarszej z 50 córek króla Syrii, które jednocześnie zabiły swoich mężów w noc poślubną (por. Danaidy) i za karę puszczone na statku na otwarte morze dobiły na koniec do zachodniej wyspy i poślubiły półdzikich krajowców. Perfidny Albion hasło odzwierciedlające rozgoryczenie republikanów fr. z powodu przyłączenia się Anglii do antyfrancuskiego przymierza mocarstw europ. po straceniu Ludwika XVI dn. 21 I 1793.
ALCYNA siostra Morgany i uosobienie rozkoszy zmysłowych w Orlando innamorato (1506) Boiarda i Orlandzie szalonym (1532) Ariosta, gdzie panuje, jak Kirke, na wyspie zapomnienia, pełnej niesamowitych czarów; por. Armida. Alcina opera (1736) G.F. Händla.
ALDEBARAN czerwonopomarańczowa podwójna gwiazda najjaśniejsza w konstelacji Byka, jedna z najbliższych gwiazd, widoczna w Polsce jesienią i zimą. Z arab. al-dabaran od dabar ‘iść za kimś’, bo gwiazda postępuje za Plejadami.
ALEGORIA wyrażenie (w mowie, piśmie a. sztuce) prawd a. uogólnień o ludzkim postępowaniu a. doświadczeniu za pomocą symbolicznych, fikcyjnych postaci i działań, zwł. bajek, przypowieści. Parabel nm., “Parabola’, wiersz (1868) Friedricha Rückerta, mimo tytułu nie jest parabolą, lecz wzorowym przykładem alegorii. Mowa w niej o podróżniku wędrującym pieszo i trzymającym wielbłąda za uzdę. Złośliwe zwierzę wpada we wściekłość, podróżny ucieka i napotyka głęboką studnię, a widząc, że zwierzę go goni, wskakuje do studni. Nie spada jednak w głąb, bo chwycił się krzaka jeżynowego, wyrastającego ze ściany studziennego szybu. Trzymając się mocno krzaka spogląda w górę i widzi tuż nad sobą pysk rozwścieczonego wielbłąda; wtedy patrzy na dno: tam ujrzał smoka rozdziawiającego głodną paszczę. Przerażony tym wszystkim zagląda tam, gdzie korzenie krzaka trzymają się ściany, i dostrzega dwie myszy, czarną i białą, które na przemian podgryzają owe korzenie. Zrozpaczony podróżny daremnie rozgląda się za ratunkiem. Nagle dostrzega na gałązkach krzaka dojrzałe jeżyny, nie mogąc powstrzymać oskomy, sięga po owoce i zjada z apetytem jeden za drugim, aż wreszcie zapomina o strachu i swej rozpaczliwej sytuacji. Zapytasz, czytelniku: „Któż to jest ten głupiec, któremu tak łatwo wywietrzała z głowy myśl o jego położeniu?” Wiedz zatem, przyjacielu, że tym człowiekiem jesteś ty sam; smok na dnie studni to ziejąca otchłań śmierci; wielbłąd grożący z góry — to zgryzoty i niedole życia, ty zaś musisz, w zawieszeniu między życiem a śmiercią, chwytać się co sił zielonego drzewa świata; obie myszy, czarna i biała, które na przemian podgryzają korzenie krzewu, to noc i dzień. Ciebie zaś tak pociąga urok owoców życia, że zapominasz o wszystkich okropnościach, chcąc tylko zerwać popróbować możliwie jak najwięcej słodkich jeżyn.
Św. ALEKSY, jeden z popularniejszych świętych na Wschodzie, żył w V w. w Edessie (Syria), patron żebraków i włóczęgów. Żywot św. Aleksego, fr. Vie de saint Alexis, nieznanego autora, przypisywany kanonikowi z Rouen, Thibault de Vernon, z ok. 1040, jeden z najstarszych pomników jęz. francuskiego, poemat w 125 strofach po 5 dziesięciozgłoskowych wersów asonansowych. Aleksy, syn zamożnego patrycjusza rzymskiego, porzuca w noc poślubną żonę i ojczyznę, żyje w pobożnej biedzie w syryjskiej Edessie przez 17 lat, aby wrócić przed bramę domu ojcowskiego i tam żebrać nie poznany: przed śmiercią spisuje na pergaminie historię swego życia, a po zgonie znaczonym cudami zostaje rozpoznany już jako święty. Legenda o św. Aleksym wersja polska, sporządzona W XV w. przez nieznanego autora, kopia wcześniejszego przekładu wierszem, liczącego 241 wersów, opartego na łac. i nm. wersjach Żywota. Jeden z najdawniejszych zabytków jęz. polskiego; por. Sant’ Alessio.
Żywot jednego świętego,
Coż miłował Boga swego,
Cztę w jednych księgach o niem: Kto chce słuchać, ja powiem. 7-10.
ALFA I OMEGA pierwsza i ostatnia litera alfabetu greckiego; przen. początek i koniec, wszystko od A do Z, niewzruszony autorytet, pierw. w Biblii o Istocie Boskiej (Apok., 1, 8; 22, 13), wg Proroctwa Izajasza, 41, 4:„Ja, Pan, jestem pierwszy i ostatni.”
ALFEJOS, gr. Alpheiós, dziś Rufia, największa rzeka Peloponezu, przepływająca przez Arkadię i Elidę; w starożytności część koryta rzeki biegła pod ziemią; w mit. gr. bóg rzeki, Alfejos, zakochany w nimfie Aretuzie ścigał ją tak długo, aż uciekła pod ziemię i pod dnem morza przedostała się na wyspę Orygię, gdzie zamieniła się w źródło; zob. Źródło (Aretuzy).
ALFHEIM, mit nord. Jeden z dziesięciu światów zamieszkany przez elfy jasne.
ALGOL pierwsza znana zmienna gwiazda zaćmieniowa, beta konstelacji Perseusza (w Głowie Meduzy), zasłaniana na krótko przez ciemnego satelitę co 2 dni i 9 godz., w Polsce widoczna latem, jesienią i zimą; z arab. al-ghul ‘demon bezczeszczący groby’; zob. Ghul.
ALKINOOS mit. gr. mądry król Feaków, ludu żeglarzy na wyspie Scheria (dziś Korkyra a. Korfu?), wnuk, Posejdona, mąż Arete, ojciec pięciu synów i córki Nauzykai, który przyjął gościnnie wyrzuconego przez morze na brzeg rozbitka Odyseusza i kazał go odwieźć do domu; Homer, Odyseja, 6-13, Alcinoo poma dare łac., ‚dawać jabłka Alkinoosowi’, właścicielowi pięknych sadów (Odyseja, 7), jedno z licznych przysłowiowych określeń czynności bezużytecznej, np. wieźć sowy do Aten, węgiel do Newcastle, samowary do Tuły, dawać żabom pić. Historia opowiedziana Alkinoosowi tj. długa, zawiła, aluzja do opowieści Odyseusza, 7-12.
ALKIONE, gr. Alkyonē, mit. gr. córka tessalskiego króla wiatrów Eola, żona Keyksa; dumni ze swego szczęścia małżeńskiego, nazywali się wzajem Zeusem i Herą, za co bogowie zmienili ich w ptaki: ją w zimorodka, jego w nurka; zob. Dzień (Dni zimorodków).
ALKMENA, gr. Alkmēne, mit. gr. żona Amfitriona, matka Ifiklesa i Heraklesa, którego spłodziła z Zeusem, kiedy odwiedził ją, przybrawszy postać jej męża. Zwana matką Heraklidów, a więc i Dorów, rzekomych potomków Heraklesa.
ALKMEON mit. gr. syn Amfiaraosa i Eryfili, Ojciec jego przed śmiercią w nieszczęsnej wyprawie Siedmiu przeciw Tebom (zob. Siedem) wymógł na niedorosłym synu zemstę na zdradzieckiej Eryfili, która namówiła męża na tę wyprawę, przekupiona naszyjnikiem Harmonii (zob.). Powracając z następnej wyprawy, tzw. wyprawy Epigonów przeciw Tebom, już jako jej przywódca, dowiedział się, że matka nakłoniła go do udziału w ekspedycji przekupiona – tym razem peplosem (szatą) Harmonii – i zabił ją, a ścigany przez mściwe erynie błąkal się po wielu krajach, unosząc z sobą ślubne dary Harmonii, ściągające na posiadaczy zgubę; zob. też Acheloos.
ALLAH w islamie imię stworzyciela świata, miłosiernego opiekuna wszelkiego stworzenia, sędziego nad sędziami, Boga Jedynego; wg muzułm. wyznania wiary: La ilaha illa Llahu arab., ‚Nie ma Boga prócz Boga’.
ALMA MATER łac., “Matka Żywicielka”, nazwa dawana przez Rzymian wielu boginiom, zwł. Ceres i Kybele, używana od średniowiecza jako podniosła nazwa wyższej uczelni, zwł. uniwersytetu.
AMEN w judaizmie i religii chrześc. końcowa formula liturgiczna oznaczająca solenne potwierdzenie wygłoszonej modlitwy: „Niech tak będzie, niech się tak stanie”; z hebr. āmēn ‘zaiste, zaprawdę’.
AMFION I ZETOS mit. gr. bliźnięta, synowie Zeusa i Antiopy, królewny tebańskiej, zwani tebanskimi Dioskurami, zaraz po urodzeniu wyniesieni w góry Kiteronu, wychowani przez pasterza; Zetos stał się atletą i myśliwym, Amfion – poetą i muzykiem grającym na lirze otrzymanej od Hermesa, a życie poświęcił muzom. Od czasu Antiopy Eurypidesa uważani przez starożytnych za wcielenie dwóch przeciwnych postaw życiowych – kontemplacyjnej (Amfion) i praktycznej (Zetos); uwolnili uwięzioną przez stryja Likosa matkę, zabijając go i przywiązując do rogów rozszalałego byka (zob. Byk Farnezyjski) jego żonę, Dirke. Objęli rządy Teb i otoczyli je siedmiobramnym murem: przy jego budowie Zetos użył swych potężnych sił, Amfion zaś grą na lirze tak czarował kamienie, że układały się same w mur siedmiobramny (od 7 strun liry). Zoną jego była Niobe (zob.), córka Tantala, z którą miał liczne potomstwo.
AMFITRION, gr. Amphitryōn, mit. gr. książę tebański, mąż Alkmeny, wnuk Perseusza; gdy udał się na wojnę, Zeus przybrał jego postać i spłodził z Alkmeną Heraklesa. Legenda ta jest tematem wielu komedii, Amfitrion komedia (ok. 214 pne.) Plauta, szereg nieporozumień wywołanych sytuacją gospodarza, który zastaje swój dom zajęty przez swego sobowtóra.
AMON mit. egip. pierwotnie lokalne tebańskie bóstwo powietrza i urodzaju. W epoce Nowego Państwa, 1570–1085 pne., złączony z bogiem słońca Ra, Amon stał się głównym bóstwem państwa i panteonu bogów pod nazwą Amon-Ra, przedstawiany jako baran, człowiek z głową barana a. w czapce z dwoma długimi piórami. Pojawia się w lit. gr. głównie w związku z jego kultem w oazie Siwa, znanym Grekom od czasu kolonizacji Cyreny (gr. Kyrénē); sława wyroczni w oazie Siwa rywalizowała ze sławą Delf i Dodony, a szczyt jej wpływów przypada zapewne na czasy, kiedy odwiedził ją Aleksander Wielki.
AMOR rzymski bóg miłości, syn Wenery, utożsamiany z gr. Erosem; wyobrażenie, uosobienie miłości. Amor i Psyche starożytna baśń o przygodach królewny Psyche, gr. ‚dusza’, i Amora, łac. ‚miłość”. Sława urody Psyche rozeszła się tak szeroko, że ucierpiał na tym nawet kult bogini Wenus, która mszcząc się, zmusza rodziców Psyche do wydania jej za kogoś, kogo nie wolno jej zobaczyć, nawet po ślubie. Siostry jej utrzymują, że to pewno straszny potwór. Psyche zapala w nocy lampę wbrew zakazowi i widzi pięknego bożka miłości. Po licznych przygodach kochankowie łączą się na Olimpie. Baśń rozpowszechniona w klasycznej lit. i sztuce; najkompletniej zachowana w łac. dziele (II w. ne.) Apulejusza Metamorfozy, czyli Złoty Osioł, ks. 4-6; por. Eros (i Psyche). Miłość zwycięża wszystko, łac. omnia vincit Amor z Eklogi 10, 69, Wergiliusza
AMRITA mit. ind. eliksir życia i nieśmiertelności, spokrewniony, również językowo, z gr. ambrozją, napój bogów, zaczerpnięty przez nich z oceanu mlecznego, jednego z siedmiu otaczających Ziemię; pierw. prawdop. kwaskowaty, mleczny sok indyjskich bezlistnych pnączy soma, Sarcostemma acidum.
ANANKE przeznaczenie, fatum, los, uosobienie konieczności; mit. gr. bogini przeznaczenia, konieczności; z gr. anánkē to, co ma być, konieczność’; łac. fatum.
ANATEMA uroczysta klątwa kościelna, ceremonialna ekskomunika; gr. anãthēma ‘rzecz poświęcona’, pierw. poświęcona czemukolwiek, również bogom (później tylko złu, a więc przeklęta), zwł. o przedmiotach zawieszanych w świątyni gr., poświęconych bogu opiekuńczemu, tak np. Gordios I zawiesza jarzmo i dyszel wozu (zob. Węzeł), rozbitkowie – przemoczone ubrania itd. Anathema sit! ‘Niech będzie przeklęty!’ wg Wulgaty, 1. List do Kor., 16, 22.
ANCHIZES mit. gr. i rz. książę trojański, w którego urodzie zakochana Afrodyta miała z nim syna, Eneasza. Zdradziwszy po pijanemu, wbrew zakazowi, tajemnicę tego związku, Anchizes został tknięty paraliżem. Jako starzec, wyniesiony na ramionach syna z płonącej Troi, udał się z nim na tułaczkę i zmarł na Sycylii; por. poemat Eneida, ks. 3, Wergiliusza
ANDROMACHA w Iliadzie Homera – małżonka Hektora, matka Astyanaksa, piękny typ matki i żony, szlachetnej w nieszczęściu, uśmiechającej się przez łzy, jak w słynnej scenie pożegnania przy Bramie Skajskiej z Hektorem idącym w bój (ks. 6). Trojanki tragedia (415 pne.) Eurypidesa; najtragiczniejsze wydarzenie – rozstanie Andromachy z synem, młodym Astyanaksem, którego Grecy postanowili zabić. Andromacha tragedia (po 431 pne.) Eurypidesa: losy wdowy po Hektorze jako branki syna Achillesa, Neoptolemosa (Pyrrosa), i jako matki jego syna, Molosossa.
ANDROMEDA mit. gr. córka króla Etiopów Cefeusza i Kasjopei. Matka chełpiła się, że jest piękniejsza od nereid, za co boginki namówiły Posejdona, aby zesłał na Etiopię potwora morskiego, pustoszącego kraj; dla przebłagania nereid wyrocznia zażądała złożenia potworowi ofiary z królewny. Przykutą do skały zauważył Perseusz i, oczarowany jej urodą, uwolnił ją i poślubił. Wszystkich uczestników tych wydarzeń Atena umieściła po śmierci jako gwiazdozbiory na niebie: Cefeusza, Kasjopeję, Andromedę, Perseusza i Cetusa, potwora morskiego.
ANGRBODA mit. nord. olbrzymka matka trójki potwornych dzieci Lokiego.
ANIMUSZ ,zapał, fantazja werwa , rezon, kontenans, kuraż, brawura, odwaga, energia; z łac. animus ‚duch, dusza, śmiałość’.
ANIOŁ w religiach Wschodu – istota niematerialna, pośrednicząca między bóstwem a ludźmi, wysłannik boga w mazdaizmie, judaizmie, chrześcijaństwie i islamie; z gr. ángelos ‚poseł, wysłannik, zwiastun; Hermes, poseł bogów Olimpu’; por. Anglowie (Nie Anglowie…); Archanioł; Cherubin; Serafin. Anioł Pański modlitwa zaczynająca się od tych słów, odmawiana rano, w południe i wieczorem na głos dzwonów. Anioł przeleciał, gr. Hermes epeisélthe dosł. ‚Hermes przeleciał; nm. ein Engel flog durchs Zimmer ‘przez pokój‚, nagła cisza w ogólnej rozmowie. Anioł stróż wg wierzeń chrześc. indywidualnie przydzielony anioł czuwający nad człowiekiem od chwili jego narodzin; zob. Ręka (Na rękach nosić). Chóry anielskie. Angelologia chrześc. grupuje aniołów w trzech hierarchiach i dziewięciu chórach; por. Biblia, List św. Pawła do Kolosan, 1, 16: (1) serafini, cherubini, Trony- kontemplują Boga, (2) Państwa, Księstwa, Zwierzchności – rządzą światem. (3) Mocarstwa, archaniołowie, aniołowie – wypełniają polecenia szczególne. Średniowieczne wyobrażenia o tych hierarchiach ilustruje obraz Botticellego Wniebowzięcie Dziewicy.
ANKAJOS mit. gr. syn Posejdona, król Lelegrów na wyspie Samos. Kiedyś przepowiedział mu wieszczek, że nie będzie pił wina z posadzonej przez siebie winorośli; gdy winnica dała obfity plon, Ankajos wziął w rękę puchar młodego wina i poszedł z nim do wieszczka, aby z niego zadrwić; ten odpowiedział mu: „Wiele się może zdarzyć między ustami i brzegiem pucharu”, łac. multa cadunt inter calicem supremaque labra; w tejże chwili nadbiegł sługa z nowiną, że dzik pustoszy winnicę; Ankajos, odstawiwszy nietknięty puchar, pobiegł, aby zabić dzika, sam jednak został przez niego pozbawiony życia; por. też Homera Odyseja, 22, 8, Antinoos i puchar.
ANTINOOS (1), Antinous, w Odysei Homera najzuchwalszy i najbezecniejszy z zalotników Penelopy, który dążył do władzy w Itace i do zgładzenia Telemacha: zginął od strzały z łuku Odyseusza, kiedy podnosił do ust puchar z winem; Odyseja, 22, 8; por. Ankajos
ANTINOOS (2), Antinous, urodziwy młodzieniec gr. z Bitynii, ok. 112-ok. 130 ne., faworyt cesarza Hadriana; towarzysząc mu w czasie podróży po Nilu utonął (wg niektórych, oddając życie za cesarza). Jego przyjaźń z Hadrianem i tragiczna śmierć przyniosły mu legendarną niemal sławę: cesarz zaliczył go w poczet bogów, nazwał jego imieniem gwiazdozbiór, miasto Antinoőpolis (Szeich Abadeh) w środkowym Egipcie, wznosił mu świątynie. Przedstawiano go na posągach, gemmach, monetach.
ANTIOPA, Antiópē, (1) mit. gr., zwana też Hippolitą, królowa amazonek, porwana do Aten przez Tezeusza (co spowodowało najazd amazonek na Attykę i walki zakończone pokojem), została jego żoną i matką Hippolita.
ANTIOPA (2) mit. gr. matka Amfiona (zob.) i Zetosa, których spłodziła z Zeusem, gdy nawiedził ją w postaci satyra.
ANTYCHRYST archetyp osobistego przeciwnika Chrystusa i Królestwa Jego, postać apokaliptyczna, która wg oczekiwań wczesnego kościoła ma kierować nieszczęściami poprzedzającymi koniec (zob.) świata, usiłując omamić ludzi czterykroć: udając Mesjasza, czyniąc cuda, rozdzielając dary i trapiąc mękami; termin biblijny, oparty na 1. Liście św. Jana, 2, 18; „człowiek grzechu, syn zatracenia” z 2Listu do Tesal., 2, 3. Legendy o nim opierają się gł. na 2. Liście do Tesal., 2, 1-12 i Apok., 13, gdzie przedstawiony jest jako bluźniercza bestia o 7 głowach i 10 rogach, kojarząca się z mistyczną liczbą 666. Propaganda kościelna i polit. umniejszała jego grozę, łącząc go z takimi postaciami, jak Kaligula, Neron, Mahomet, Fryderyk II Hohenstaufen czy Napoleon; dawn. przen. szatan, zły duch; zły człowiek, Der Antichrist (1888) esej krytyczny o moralności chrześc. Fr. Nietzschego.
ANTYGONA mit. gr. córka Edypa, króla Teb, i jego matki (i żony), Jokasty, siostra Ismeny, Eteoklesa i Polinika (zob.), towarzyszy oślepionemu ojcu na wygnaniu aż do jego śmierci; kiedy jej bracia giną we wzajemnej walce o tron ojca, Kreon, brat Jokasty, nowy władca Teb, nie pozwala pochować Polinika jako zdrajcy ojczyzny; Antygona, uznając wyższość praw moralnych, boskich, nad państwowymi, ludzkimi, grzebie brata, za co zostaje żywcem zamurowana i odbiera sobie życie.
ANTYPAPIEŻ papież wybrany przez opozycję w stosunku do papieża, który był uważany za wybranego kanonicznie; było ich łącznie 39 (gł. przed 1059, sporadycznie do poł. XV w.).
ANTYTRYNITARZE sekty chrześc. przeciwne dogmatowi o trójosobowości Boga, nie uznające bóstwa Chrystusa; w Polsce (XVI-XVII w.) lewy odłam reformacji – arianie, bracia polscy, socynianie, unitarianie; z późn.-łac, trinitas „trójca’.
ANUBIS mit. egip. bóg zmarłych, odprowadzający ich dusze na sąd, opiekun balsamistów i grobów; przedstawiany jako szakal a. człowiek z głową szakala lub dzikiego psa, w Grecji utożsamiany z Hermesem Psychopomposem, ‚odprowadzającym dusze’, pod imieniem Hermanubis.
APIS grecka forma egipskiego imienia Hapi, boga Nilu. Był on również czczony pod postacią byka w Memfis, gdzie uważano go za wcielenie Ptaha (zob.), a później Ozyrysa (zob.); dlatego został bóstwem podziemnym, związanym z minerałami i klejnotami. Grecy utożsamiali go z Hadesem. Byk kultowy, zrodzony, jak wierzono, z promienia słonecznego, miał dwór w pobliżu bramy świątyni Ptaha w Memfis. Uważany był za wyrocznię. Nowego byka rozpoznawano po 29 znakach. Stare byki uroczyście topiono, balsamowano i grzebano w Sakkarze z królewskim ceremoniałem. Oficjalna żałoba trwała 2 miesiące. Ptolemeusz i Soter przeniósł główny ośrodek Kultu do Aleksandrii, skąd kult dotarł do Aten, a z czasem i do Rzymu.
APOKALIPSA u Żydów i chrześcijan księga kanoniczna a. apokryficzna (od ok. 200 pne. do ok. 150 ne.), zawierająca proroczą wizję wydarzeń towarzyszących końcowi świata, zwł. zaś w Biblii, Objawienie św. Jana, przypisywane niekiedy Janowi apostołowi, który miał je napisać na zesłaniu, na wyspie Patmos 93-96. Celem Apokalipsy było przedstawienie, dla pokrzepienia serc w ciężkich czasach, językiem mistycznym, symbolicznym, zrozumiałym dla wtajemniczonych, ostatecznego triumfu Dobra nad Złem; z gr. apokalypsis ‚odsłonięcie; objawienie’; por. Cztery (Czterej jeźdźcy Apokalipsy); Dies irae; Objawienie.
APOKRYFY księgi biblijne nie kanoniczne, nie uznane za „natchnione”, włączone do greckiej (Septuaginta) i łacińskiej (Wulgata) wersji Biblii, ale nie istniejące w oryginale hebrajskim. Apokryfy Nowego Testamentu, pochodzące z najwcześniejszego okresu piśmiennictwa chrześc., z II-III w., nabrały z czasem charakteru literatury ludowej, umoralniającej; w hellenistycznych religiach misteryjnych i systemach filoz. (hermetyzm) – księgi zawierające wiedzę tajemną, ezoteryczną, niedostępną dla profanów; przen. o utworach wątpliwego autorstwa, nieautentycznych, falsyfikatach; z gr. apókryphos ‘ukryty; podrobiony’; termin zastosowany do literatury relig. przez Orygenesa, ok. 185- ok. 254.
APOLLO mit. gr. syn Zeusa i Latony, bliźni brat Artemidy, jeden z najpotężniejszych bogów Olimpu, o szeroko rozpowszechnionym kulcie, mającym znaczny wpływ na kulturę gr.; bóg śmierci, zabijający młodzieńców i mężczyzn strzałą ze srebrnego łuku, przynoszącą także zarazy; bóg mądrości (przekazujący wyrocznie przez Pytię delficką, udzielający wieszczkom daru przepowiadania, a śpiewakom – głosu) i muzyki, którą też sam uprawiał; bóg-lekarz chorób ciała i duszy; bóg ziemi, strzegący stad, rolnictwa i roślinności, czczony świętami obchodzonymi w różnych porach roku; jako bóg słońca Febus, gr. Phoibos ‚błyszczący’, nie znany jeszcze Homerowi, występuje dopiero od V w. pne., identyfikowany z Heliosem; bóg oczyszczenia z win; bóg nowo założonych miast i kolonii; bóg poezji, przewodnik muz, gr. Mousagétēs. Jego atrybuty: lira, łuk i wieniec laurowy.
APOSTOŁOWIE. Wg Biblii, Ew. wg Mat., Marka, Łuk., Dziejów Ap., 12 uczniów Jezusa: Piotr, pierwszy papież (symbol: pęk kluczy, kogut), Andrzej, brat Piotra (krzyż w kształcie litery X), Jakub Starszy (muszla, kij pielgrzymi, butla z tykwy), jego brat Jan Ewangelista (kubek z wylatującym zeń uskrzydlonym wężem), Filip (długa laska zakończona krzyżem), Mateusz Ewangelista (toporek a. halabarda), Bartłomiej (nóż), Tomasz zw. niewiernym (lanca), Jakub Młodszy (wałek pilśniarza), Juda zw. Tadeuszem (pałka), Szymon (piła), Judasz Iskariota (sakiewka), po jego śmierci wybrano Macieja (topór wojenny); później dołączono Pawła (miecz); symbole odnoszą się przeważnie do narzędzi męczeńskiej śmierci. Z gr. apóstolos ‚wysłaniec’. Apostołami nazywano też później tych, którzy nawracali na chrześcijaństwo całe ludy i kraje, jak np. apostoła Armenii – św. Grzegorza, 256–331, Brytanii – św. Augustyna z Canterbury, zm. 604, Galii — św. Ireneusza, 130-200, i św. Marcina z Tours, 338-401, Germanii – św. Bonifacego, 660-755, Irlandi – św. Patryka, 373–463, Walii – św. Dawida, zm. ok. 601, Apostoł dawn. duży kielich do wina, piwa, miodu. Do progów apostolskich, łac. ad limina apostolorum – podróż sprawozdawcza biskupa (pot. wszelka pielgrzymka) do Rzymu.
ARACHNE gr., ‚pająk’, mit. gr. córka Idmona, farbiarza z Kolofonu w Lidii, tkaczka słynąca z doskonałości swojej sztuki, ogarnięta pychą, wezwała Pallas Atenę do współzawodnictwa i wyobraziła na swym dziele miłostki bogów, co tak rozzłościło boginię, że podarła materię w strzępy. Arachne powiesiła się z rozpaczy, ale bogini zmieniła ją w pająka, a sznur w pajęczynę.
ARAMEJSKI JĘZYK dziś niemal wymarły język semicki Syrii, Palestyny i Mezopotamii. W ciągu I. tysiąclecia pne. wyparł z użycia języki: fenicki, moabicki, akadyjski i hebrajski, który od. czasu zburzenia Jerozolimy w VI w. ustępuje pod naporem aramejskiego, aby w I w. pne. stać się językiem literackim i religijnym Żydów. Po aramejsku napisano ostatnie partie Starego Testamentu, Ew. wg Mateusza, Talmud Jerozolimski i Babiloński, językiem tym posługiwał się Jezus i apostołowie; z hebr. Arām.; ‚dawna nazwa Syrii’.
ARCHANIOŁ główny anioł; w żydowsko-chrześcijańskich pismach i legendach jest ich czterech: Michał, wojownik, gł. przeciwnik Szatana, Rafał, uzdrowiciel, Gabriel, herold, i Uriel, dawca światła; apokryf Enocha wymienia jeszcze Raguela, Sariela, Jerahmeela, inne źródła -Chamuela, Jofiela i Zadkiela. W Koranie czterej archaniołowie to: Michał, obrońca wiary, Gabriel, anioł objawień, Azrael, anioł śmierci, i Israfel, który zadmie w trąbę zmartwychwstania; z gr. archángelos; por. Anioł (Chóry anielskie).
AREOPAG wzgórze Aresa, gr. Áreios Págos, na zachód od Akropolu ateńskiego, gdzie wg legendy sądzono Aresa za mord popełniony na Halirotiosie, synu Posejdona, kochanku córki Aresa; wg innej legendy, ukazanej w Eumenidach Ajschylosa, trybunał obywateli ateńskich sądził tam Orestesa za zabójstwo Klitajmestry; obradująca tam najdawniejsza rada państwowa złożona z byłych archontów, areopagitów, mająca do V w. pne. najwyższą władzę sąd. i polit.; pot. grono osób rozstrzygających jakieś sprawy w sposób autorytatywny.
ARES mit. gr. syn Zeusa i Hery, bóg wrzawy bitewnej, niszczycielskiej, zażartej wojny, niesyty mordu, gardzący prawem, rzucający się w wir najgorętszej walki po jednej czy drugiej stronie wraz ze swą siostrą Eris (zob.) i synami Deimosem i Phobosem, ‚Strachem i Trwogą’. Znienawidzony przez ludzi, a nawet przez ojca, Zeusa, zwłaszcza zaś przez Atenę, boginię wojny sensownej, Ares był kochankiem i przyjacielem Afrodyty, z którą spłodził Harmonię, Erosa, Deimosa i Phobosa. Poświęcono mu psa, wilka i sępa; atrybutami jego były miecz i włócznia; identyfikowany z rzymskim Marsem.
ARGONAUCI mit. gr. Jazon i jego 50 towarzyszy wyprawy (bohaterów gr., m.in.: Kastor i Polluks, Meleager, Orfeusz, Tezeusz, Herakles, Glaukos, Augiasz) na statku „Argo”, z Jolkos w Tesalii do Kolchidy u stóp Kaukazu, nad M. Czarnym, po złote runo. W podróży spotykają ich liczne przygody: na Lemnos wstrzymywani przez piękne kobiety; utrata Hylasa, pięknego chłopca, porwanego przez nimfy źródlane sprawiła, że kochający go Herakles zaniechał dalszego udziału w podróży; walka z Bebrykami; uwolnienie Fineusa od harpii i przepłynięcie Symplegad. Po zdobyciu przez Jazona złotego runa przy pomocy czarodziejki Medei (zob.), zakochanej w nim córki króla Kolchidy, wracają po długotrwałej podróży (przekazywanej w różnych wersjach) do Grecji. Jądro historyczne mitu to zapewne wyprawy czarnomorskie, kolonizacyjne i handlowe Greków, zwł. żeglarzy Miletu.
ARGOS (1) gł. miasto Argolidy na Peloponezie (płd. Grecja) u stóp wzgórza Larisa, mykeńskiego i klasycznego akropolu, gdzie w V w. pne. wzniesiono świątynię Hery (Herajon) z posągiem bogini dłuta Polikteta; w Iliadzie Homera – królestwo Diomedesa; por. Argiwowie; zob. też Argus; Pies (Argos).
ARGOS (2) mit. gr. budowniczy statku „Argo” (z pomocą Ateny).
ARGUS, Argos, mit. gr. wielooki (trzy-, cztero- czy nawet stuoki), olbrzymi potwór, któremu Hera, zazdrosna o Zeusa, kazała strzec zamienionej przez nią w jałówkę lo (zob.), kochanki Zeusa; z jego polecenia Hermes zabił Argusa i zmienił go w pawia, a Hera rozsypała oczy potwora na pawim ogonie. Argusowe oko czujne, baczne, podejrzliwe.
ARIADNA, gr. Ariadne, mit. gr. córka Minosa, króla Krety i Pasifae; siostra Fedry; z miłości dla Tezeusza, przybyłego na Kretę, aby uwolnić Atenczyków od haraczu z chłopców i dziewcząt poświęcanych bykogłowemu Minotaurowi, pomogła Tezeuszowi dostać się do ukrytego w Labiryncie potwora, aby go zabić. Bohater uwiózł z sobą na statku Ariadnę, ale porzucił ją po drodze do Aten, śpiącą, na wyspie Naksos, gdzie przybył po nią i poślubił ją Dionizos. Diadem Ariadny ślubny dar Dionizosa, wykonany przez Hefajstosa, Zeus osadził na niebie jako gwiazdozbiór Korona Północna; łac. Corona Borealis. Nić Ariadny kłębek nici wręczony przez Ariadnę Tezeuszowi, który za jej radą umocował koniec nitki u wejścia do Labiryntu, po czym kłębek rozwijał, dzięki czemu mógł trafić z powrotem do wyjścia; przen. nić przewodnia; sposób wybrnięcia z zawiłej sytuacji.
ARIEL, w Biblii, określenie ołtarza świątyni jerozolimskiej, samej świątyni, jak również Jerozolimy; anioł, duch w literaturze kabalistycznej; w Raju utraconym, 6, 371, Miltona jeden ze zbuntowanych aniołów; w Burzy (ok. 1611) Szekspira „duch powietrzny”, za nieposłuszeństwo uwięziony w rozszczepionej sośnie przez czarownicę Sykoraks, po jej śmierci uwolniony przez Prospera, służy mu wiernie przez 16 lat, aż wreszcie mistrz, wyrzekłszy się magii, wyzwala go; z hebr., ‚ognisko boże’.
ARKA. Arka Noego zob. Noe. Arka Przymierza pozłacana skrzynia z drzewa akacjowego, ozdobiona dwoma złotymi cherubami (Ex. 25, 10-22), symbolizująca obecność boską, zawierająca kamienne tablice praw (Deut., 10, 1-5), noszona przez Izraelitów w ich wędrówkach (Num., 10, 33–36) i w bitwach, złożona w jerozolimskiej świątyni Salomona w miejscu zwanym „święte świętych”. Arka oryginalna zaginęła po upadku Jerozolimy w 586 pne.; z łac. arca ‘kosz; skrzynia; kufer’; zob. też Salomon (Świątynia).
ARMAGEDDON, w Biblii, Apok., 16, 16, miejsce, gdzie odbędzie się ostatnia wielka bitwa między dobrem i złem, gdzie przed Dniem Sądu Ostatecznego królowie Ziemi przegrają wojnę z Bogiem. Nazwa symboliczna; późn.-łac. z gr. Har Magedón ‘góra Megiddo a góra Karmel’, wznosząca się nad doliną Megiddo, pole wielu bitew; przen. wielka, krwawa wojna, wielka rzeź.
ARMIDA w Jerozolimie wyzwolonej (1580) Torquata Tassa piękna czarodziejka; ofiarowuje swą pomoc Jerozolimie obleganej przez chrześcijan pod Godfrydem de Bouillon, dostaje się do ich obozu i uwodzi swą urodą, czarami i kłamstwami większość dowódców, wśród nich Tankreda i Rinalda d’Este, w którym się zakochuje. Gdy Rinaldo wyzwala się spod jej władzy, ona podpala swój pałac, ucieka do obozu Egipcjan i ofiarowuje się każdemu szermierzowi, który zabije Rinalda. W ostatecznej bitwie o Jerozolimę, w obliczu klęski, uciekając przed Rinaldem, usiłuje się zabić, ale przekonana przez niego, powierza mu swoje losy; przen. piękna, lekkomyślna kokietka. Ogród Armidy zaczarowany ogród zamkowy, pełen zmysłowych rozkoszy, cudownych kwiatów i owoców, kąpiących się nimf, gdzie uwięzieni bohaterowie zapominają o swoich obowiązkach, symbolizuje obezwładniające działanie zmysłów na rozum; por, Alcyna; Kirke. Pas Armidy magiczny pas niezrównanej piękności i ceny, źródło jej czarodziejskiej potęgi.
ARTEMIDA, gr. Ártemis, mit. gr. córka Zeusa i Leto, bliźniacza siostra Apollina, bogini łowów, władczyni lasów, dzikich zwierząt, dawczyni szybkiej śmierci, opiekunka rodzących (jako dawne bóstwo płodności; potem dziewica, wymagająca dziewictwa od całej swojej świty) i młodzieży, uzdrowicielka, wieszczka, opiekunka żeglarzy, rolników i hodowców, bogini księżyca. Jej atrybuty: łuk, strzały; jej zwierzęta: łania, jeleń, niedźwiedź. Utożsamiana z rzymską Dianą.
ASASYNI tajny, zakon muzułmańskiej sekty izmailitów, odłamu szyitów, zał. ok. 1090 przez Persa Hassana Sabbaha w górskiej twierdzy Alamut w Persji. Zakon charakteryzowały nie tyle doktryny, ile metody działania: bezwzględne, podstępne mordowanie nieprzyjaciół przez karnych i fanatycznych wyznawców, za co nagrodą było, wbrew nazwie, opium, a., wg legendy, rozkosze haremu mistrza. Wielki mistrz zakonu i władca übsolutny Szeich al-Džabal znany jest w folklorze europ. jako Starzec z Gór. Sektę wytępili Mongołowie pod Hulagu-chanem w 1256 i mamelucy egipscy w 1272; z arab. haszszászijjuna ‚pod wpływem haszyszu’, skąd fr. assasin ‚morderca’, gdyż asasyni dokonywali skrytobójczych mordów także na krzyżowcach
ASGARD niebiańska siedziba Azów, bogów skandynawskich (odpowiednik Olimpu, umieszczony w środku wszechświata), do której dostać się można tylko po moście utworzonym z tęczy; jednym z najsłynniejszych pałaców Asgardu była Walhalla; ze skand. as ‚bóg’, gard(h) ‚miejsce ogrodzone; dwór’.
ASK mit. skand. pierwszy człowiek stworzony z jesionu przez Odyna, Vili i Ve; por. Embla.
ASKLEPIOS mit. gr. heros i bóg sztuki lekarskiej, w liadzie Homera jest śmiertelnym lekarzem, nauczonym swej sztuki przez centaura Chirona, u Hezjoda i Pindara jest synem Apollina i Koronis. Gdy rozszerzając swą praktykę zaczął wskrzeszać zmarłych, Zeus zabił go piorunem, obawiając się o porządek świata. Przedstawiany jako dojrzały, brodaty mężczyzna, podobny do Zeusa, w długiej szacie, z laską owiniętą wężem i z czarą leków. Oddawano mu także cześć pod postacią świętego węża i składano w ofierze koguty. W Rzymie wprowadzono jego kult (łac. Aesculapius, Eskulap) za poradą ksiąg sybillińskich w czasie zarazy w 293 pne.
ASMODEUSZ w legendach i apokryfach Talmudu król szatanów; w Biblii, Ks. Tobiasza, 3, 8; 6, 19;8, 2–3, zły demon, rozdzielający nowo zaślubionych, który zakochał się w Sarze, córce Raguela, i zabił kolejno siedmiu jej mężów w noc poślubną. Za poradą anioła Rafaela Tobiasz egzorcyzmuje Asmodeusza dymem z serca i wątroby ryby spalonej na żarzących się węglach i zeni się z Sarą; z irań. aeszma ‚gniew, szał, daēwa ‚demon’.
ASOWIE mit. nord. rasa bądź plemię bądź odgałęzienie rodu bogów mieszkają w Asgardzie
ASTREA, Astraía ‘gwiezdna’, mit. gr. jedna z hor (zob.), inaczej Dike, córka Zeusa i Temidy. Bogini sprawiedliwości, która, zdaniem poetów, żyła na Ziemi w wieku złotym. Jednak zbrodnie ludzi sprawiły, że Astrea schroniła się w wiekach brązu i żelaza do nieba jako Panna (łac. Virgo), jeden z gwiazdozbiorów Zodiaku; zob. Wiek (Astrei).
ASTYANAKS, Skamandrios, mit. gr. syn Hektora i Andromachy (Homer, Iliada, 6, 402), po zdobyciu Troi strącony z murów miasta przez Odyseusza a. Neoptolemosa, aby królewska dynastia trojańska nie mogła się odrodzić.
ASZKENAZYJCZYCY nazwa Żydów środkowo-i wschodnioeuropejskich, wśród których powstał w X w.język jidysz, z hebr. Aszkenāzim ‘nieokreślony blizej szczep Askenez’, wspomniany w Biblii (Gen., 10,3, i Jeremiasz, 51, 27), którego nazwą, w okresie talmudycznym, I-IV w., rabini określali Germanów; por. Sefardyjczycy.
ATALANTA W greckim micie arkadyjskim piękna, śmigła łowczyni, jako dziecko opuszczona w lesie, wykarmiona przez niedźwiedzicę (symbol arkadyjskiej Artemidy). W czasie polowania na dzika kalidońskiego pierwsza zadaje mu ranę, za co otrzymuje od Meleagra trofeum: głowę i skórę zwierzęcia. Zob. Łowy (Kalidońskie). Jabłka Atalanty. Niechętna małżeństwu dziewica, nakłaniana do niego przez ojca, postawiła warunek, aby kandydat do ręki prześcignął ją w biegu; pokonanych zabijała. Wielu zginęło, w końcu zwyciężył ją podstępem Milanion (w beockiej wersji mitu – Hippomenes), rzucając za siebie otrzymane od Afrodyty a. Hesperyd złote jabłka, które Atalanta podnosiła, tracąc czas w biegu. Później oboje jako małżeństwo zmienieni zostali w lwy przez jakieś obrażone bóstwo.
ATALIA okrutna królowa Judei, 842-836 pne., córka Jezabel i Achaba, żona Jorama, która po śmierci syna, króla Ochozjasza, zagarnęła tron mordując 42 książąt domu Dawidowego. Wnuk jej Joas, uratowany z rzezi i ukrywany przed nią przez 6 lat, w siódmym został obwołany prawowitym królem, ją zaś tłum uśmiercił na progu świątyni jerozolimskiej. Symbolizowała walkę pogańskiego Baala z Jahwe, przesądów z religią, władzy obcej (Samaria) z rodzimą; Biblia, 4. Ks. Król., 11; 2. Kroniki, 22-23. Athalie oparta na biblijnych dziejach Atalii i Joasa ostatnia i, wg wielu, najlepsza klasyczna tragedia (1691, wyd. pol. 1859) Racine’a.
ATAR mit. pers. w późnej fazie mazdaizmu – uosobienie ognia (u parsów – Atesz); zob. Wieża (Milczenia).
ATE mit. gr. córka Zeusa i Eris, uosobienie błędu i lekkomyślności, zbrodniczego zaślepienia i kary za występek; z gr., ‘zaślepienie; ślepy impuls, bezrozumna pycha prowadząca do zguby’.
ATENA, gr. Athēná, Athénē, mit. gr. dziewicza bogini pokoju i wojny słusznej, uosobienie mądrości, ulubienica swego ojca, Zeusa, z którego głowy wyskoczyła w pełnej zbroi; patronka Aten, które Otaczały ją szczególną czcią i wzniosły wspaniały ośrodek jej kultu na Akropolu ateńskim. W wojnie trojańskiej stała po stronie Greków; opiekunka bohaterów, zwł. Odyseusza i Telemacha, Achillesa i Diomedesa. Jej atrybuty: egida (zob.) z wężami i głową Gorgony Meduzy, dzida, helm, sowa, wąż, drzewo oliwne; utożsamiana z rzymską Minerwą.
ATLANTYDA, gr. Atlantís, wg prastarej legendy przekazanej Solonowi przez kapłanów egipskich olbrzymia wyspa na Oceanie za Słupami Heraklesa (naprzeciw Cieśniny Gibraltarskiej), na której miało prosperować bogate państwo. Jak opisuje Platon (Timaios, 23-25; Kritias, 113–126), na skutek zepsucia moralnego mieszkańców Atlantyda zapadła się w głąb Oceanu w ciągu jednej doby, na 9000 lat przed Solonem. Może wzbogacone przez fantazję ludową wspomnienie relacji fenickich czy punickich statków handlowych zagnanych przez prądy i burze na Wyspy Kanaryjskie czy nawet Antyle lub Florydę? Poszukiwana przez podróżników średniowiecznych; temat rozważań filozofów Odrodzenia i Oświecenia, do dziś przedmiot amatorskich dociekań.
ATLAS mit. gr. tytan, brat Prometeusza, skazany przez Zeusa na dźwiganie sklepienia niebieskiego na barkach, gdzieś na dalekim zachodzie; ojciec plejad, hyad, hesperyd i (wg Homera) nimfy Kalipso. Perseusz, niegościnnie przyjęty, zamienił go w skalistą górę, obróciwszy ku niemu twarz Meduzy. Utożsamiany już przez Herodota Dzieje, 4, 184, z systemem gór w płn.-zach. Afryce; gr., ‚który wiele wytrzymuje’.
ATMAN w hinduizmie jaźń nie zmieniająca się w cyklu reinkarnacji, najgłębsza istota osobowości człowieka; sanskr., ‚tchnienie; jaźń; dusza; Jaźń Uniwersalna; Najwyższy Duch.
ATON, Aten, mit. egip, wczesne odzwierciedlenie boga słonecznego, wyrażone w postaci szkarlatnej tarczy słońca w południe, z promieniami sięgającymi ziemi, zakończonymi ludzkimi dłońmi. Faraon Amenhotep IV (zob.) Echnaton uczynił z niego jedynego boga, ojca wszystkich bogów, ale kult ten skończył się po śmierci faraona.
ATREUSZ, gr. Atreus, mit. gr. syn Pelopsa i Hippodamii, ojciec Plejstenesa, a z 2. małżeństwa – Agamemnona i Menelaosa, stąd zwanych Atrydami, brat Tyestesa (z którym został wygnany przez ojca za mord popełniony na przyrodnim bracie); klątwa, którą Pelops rzucił na obu synów, była praprzyczyną wielu przerażających zbrodni, stanowiących jeden z głównych tematów tragedii gr. i jej nowożytnych naśladowców. Atreusz został królem Myken; biorąc na Tyestesie odwet za uwiedzenie żony, poczęstował go w czasie uczty potrawą z ciał jego zabitych synów, za co zginął z ręki ich brata, Egista.
ATTIS, Attys, frygijskie bóstwo wegetacji wiosennej, urodziwy pasterz, młodzieńczy małżonek Wielkiej Macierzy, bogini płodności Kybele, prototypjej gorliwych dewotów-kastratów. W przystępie 0błędu zesłanego przez boginię pozbawił się męskości i umarł, został jednak przez Kybele przywrócony do życia. Kult Attisa i Kybele rozpowszechniony był na staroż. Wschodzie i w Rzymie, zwł, za Klaudiusza.
AULIDA, gr. Aulis ‘obozowisko’, port na wsch. wybrzeżu starożytnej Beocji, ze sławną świątynią Artemidy. Wg mitu gr. punkt. zborny floty gr. wyruszającej pod Troję. Wódz wyprawy, król Myken, Agamemnon, złożyć tu miał w ofierze swoją córkę Ifigenię na ołtarzu Artemidy, aby zapewnić przedsięwzięciu jej poparcie.
AURORA mit. rz. bogini Jutrzenki; zob. Eos.
AUTO-DA-FÉ, port., dosł. ‚akt wiary; wyrok sądowy’, w XV-XVIII w. w Hiszpanii i Portugalii, ceremoniał procesu publicznego inkwizycji przeciw heretykowi (kacerzowi) i ogłoszenie wyroku; wykonanie wyroku, zwł. przez spalenie na stosie heretyka a. zabronionych książek.
AWATAR gł. w hinduizmie: zstąpienie bóstwa a. jego wcielenie (inkarnacja) w kształt doczesny; zwierzęce i ludzkie wcielenia boga Wisznu; przen. kompletne ucieleśnienie się w kimś jakiejś tradycji, idei, filozofii itp.; z sanskr. avatara ‘zstąpienie’.
AZAZEL, w Biblii, Lev., 16, 8, imię hebr., symbolizujące złego ducha zamieszkującego pustynię, wymienione w związku z obrzędami Dnia Przebłagania; zob. Sąd(ny Dzień). Należało wylosować 2 kozły: jeden w ofierze Bogu, drugi dla Azazela; pierwszy miał być zabity za grzechy ludu, drugi, na którego głowę kapłan składał wszystkie przewinienia, wypędzony na pustynię; ten nazywany był kozłem ofiarnym. W poemacie Raj utracony (1667) Miltona jest to imię chorążego zbuntowanych aniołów; por. Eblis.
AZOWIE panteon bogów skandynawskich, mieszkających w niebiańskim Asgardzie (odpowiedniku Olimpu): 1. Odyn, władca bogów i ludzi; 2. Thor, pierworodny syn Odyna, bóg piorunów; 3. Tyr (Tiu) syn Odyna, bóg wojny; 4. Baldur, skandynawski Apollo; 5. Bragi, bóg poezji; 6. Vidar, bóg milczenia; 7. ślepy Hödur, zabójca Baldura; 8. Hermod, syn i poseł Odyna; 9. Odnir (Odr, Othr); 10. Loki, szatan, bóg zła i kłótni; 11. Vali, najmłodszy syn Odyna; zob. Wanowie. Żoną Odyna była Freja (Frigga), Thora – Sif, Baldura – Nanna, Bragiego – Iduna, Lokiego – Siguna.
AZRAEL w teologii żyd. i muzułm. anioł śmierci. który czuwa nad umierającym i oddziela duszę od ciała; jeden z czterech najwyższych aniołów przy tronie Allaha, któremu służy jako poseł; umrze ostatni, kiedy drugi raz zabrzmi trąba archanielska; z arab. ‚Azra’il‚, od hebr. ‚Azra’el‚, dosł. ‚Bóg pomógł. Skrzydła Azraela cień, tchnienie zbliżającej się śmierci.
Z marzeń i snów 