CARRHAE gr. Kárrai, staroż. miasto handlowe w Mezopotamii, występujące w tekstach klinowych z 2. poł. II tysiąclecia pne.; pod miastem w 53 pne. Partowie pobili wojska wodza rzymskiego Krassusa, który poległ na polu bitwy; biblijny Haran, gdzie przebywał Abraham (Gen., 11, 32) i gdzie Jakub spotkał przy studni Rachelę, Gen., 29, 9-11. Dziś wioska w Turcji.
Św. CECYLIA. Ze skojarzenia łac. Caecilia z caeca ‘niewidoma‚ powstała legenda o niewidomej chrześcijańskiej męczennicy, zmuszonej do poślubienia, mimo złożonych ślubów czystości, niejakiego Waleriana. Cecylia nawróciła męża i oboje ponieśli śmierć w Rzymie ok. 230. Kult ten podtrzymywali niewidomi. Skutkiem opacznego zrozumienia w śrdw. jednego zdania z jej Dziejów: ,,Cantantibus organis in corde suo soli Domino decantabat” łac., Spiewającymi harfami w sercu swym opiewała tylko Pana’, skojarzono ją z muzyką kościelną, a zwł. z organami, na których miała grywać.
CEFEUSZ, łac. Cepheus, gr. Kepheús mit. gr. małżonek Kasjopei i ojciec Andromedy, król Etiopii; konstelacja nieba północnego, widoczna w Polsce przez cały rok; od zmiennej fizycznie gwiazdy delta Cefeusza cały typ takich gwiazd nazwano cefeidami.
CENTAUR, łac. Centaurus, konstelacja nieba południowego, w Polsce niewidoczna, zawierająca trzecią pod względem jasności gwiazdę na firmamencie (alfa Centaura) i gwiazdę najbliższą Słońca (Proxima Centauri); nazwana na cześć centaura Chirona. Centaurowie, gr. kentauroi, mit. gr. plemię dzikich istot, przedstawianych jako konie z głową i torsem mężczyzny w miejsce łba z szyją, mieszkających w lasach a. górach Elidy, Arkadii i Tesalii. Mit b. stary, powstały prawdop. wśród tesalijskich hodowców koni. Dla Greków centaurowie byli symbolem dzikiego życia, chuci zwierzęcej i barbarzyństwa.
CERBER, gr. Kérberos, mit. gr. potwory, piekielny pies, pilnujący wejścia do Hadesu, wg Hezjoda (Teogonia, 311), „O spiżowym głosie i pięćdziesięciu głowach”, wg późniejszych autorów, o trzech, dwóch a. jednej tylko głowie, który nie wpuszcza do podziemia żywych i nie wypuszcza z niego zmarłych. Tylko Orfeusz zdołał go udobruchać śpiewem i grą na lirze. Sybilla, prowadząca Eneasza przez królestwo zmarłych, uśpiła Cerbera ciastkiem z makiem i miodem.
CERES, Cerera, italska bogini wegetacji i urodzajów, już na początku V w.pne. oficjalnie utożsamiana w Rzymie z grecką Demeter (zob.).
CHACHAM tytuł rabina u Żydów sefardyjskich, również duchownego u Karaimów; z hebr. hākhām ‘mędrzec’.
CHADIDŻA, ok. 563–619, pierwsza żona Mahometa, jedna z „czterech (zob.) niezrównanych kobiet”; wdowa po dwóch mężach, zarządzała wielkim przedsiębiorstwem handlu karawanowego. Przyjęła do pracy dalekiego krewniaka, Mahometa, młodszego od niej o ok. 7 lat, ze zubożałej rodziny. Jego uroda, słodycz usposobienia i marzycielstwo obudziły jej miłość. Uwolniony przez małżeństwo od trosk materialnych, miał czas na medytacje i marzenia. Kiedy około r. 611 jego wizje nasunęły mu obawę, że stał się łupem demonów, ona pierwsza uwierzyła w jego misję proroka nowej wiary. Z ich ośmiorga dzieci tylko Fatima przeżyła ojca.
CHALDEJCZYCY ludność zamieszkująca w I tysiącleciu pne. południową i środkową Babilonie; por. Biblia, Gen., 11, 28: „Ur Chaldejczyków”; Jeremiasz, 50, 10. W państwie nowobabilońskim założyli dynastię, od której nazwano je Chaldeją. Rozwój astrologii w tym okresie sprawił, że z czasem ,,Chaldejczyk” stał się synonimem astrologa”, jak w Biblii, Daniel, 2, 2, u Greków i Rzymian. Byli spokrewnieni z Aramejczykami, również językowo, dlatego w Biblii termin „chaldejski” często oznacza właściwie „aramejski”.
CHALKEDON, Chalcedon, Kalchedon, dziś Kadiköy, w starożytności kolonia megaryjska na azjatyckim wybrzeżu Bosforu, miejsce IV soboru powszechnego w 451, na którym kościół potępił doktrynę monofizytów, uznających w Chrystusie tylko boską naturę.
CHAM w Biblii, Gen., 9, 18-27, jeden z trzech synów Noego. Zgrzeszył, spojrzawszy na obnażonego, upitego winem ojca i wzywając braci, aby przyszli popatrzeć. Ale Sem i Jafet (zob.) włożyli płaszcz na ramiona i, krocząc tyłem, zakryli ojcowskie łono. Gdy Noe się o tym dowiedział, przeklął nie Chama, ale jego syna, Kanaana (może dlatego, że Żydzi mieli kiedyś pobić Kananejczyków?), który miał za karę zostać niewolnikiem swych braci. Wg Gen., 10, 6, Cham jest także ojcem Chusa (Etiopii), Mesraima (Egiptu) i Futa (Babilonu), tj. z grubsza biorąc, ludów chamickich.
CHANUKKA święto żyd., trwające 8 dni (w grudniu), upamiętniające zwycięstwo Machabeuszów nad armią syryjską w 166 pne. i oczyszczenie świątyni jerozolimskiej od profanujących ją posągów bóstw greckich; z hebr. hanukāh ‘odnowienie; uświęcenie’.
CHAOS mit. gr. zionąca, rozwarta otchłań, pustka; bezkształtna, nie uporządkowana pramateria, z której powstał świat uporządkowany (kosmos); otchłań wypełniona twórczymi siłami i pierwiastkami boskimi, z której wg Hezjoda wyłoniła się Noc (Nyks) i Ciemność (Erebos), a wg innych – dwa pierwsze bóstwa Niebo (Uranos) i Ziemia (Gaja, Ge); pot, bezład, zamieszanie, zamęt, rozgardiasz.
CHARAKTERNIK wg dawnych wierzeń człowiek posługujący się magicznymi „charakterami”, tj. znakami, biegły w sztuce rzucania czarów, czarownik, czarodziej. Przeciw charakternikom w wojskach nieprzyjacielskich, Tatarom, Szwedom, Niemcom, których się rzekomo kule nie imały, używano różnych sposobów, święcono kule, pocierano szable o relikwie, święte obrazy itp.; por. Talizman.
CHARON mit. gr. ponury starzec ze szczeciniastą siwą brodą, w stroju niewolnika i okrągłym kapeluszu, przewożący łodzią dusze zmarłych przez rzeki Hadesu – Styks i Acheron. Przetrwał w folklorze współczesnej Grecji (podobnie jak Lamia, nereidy i mojry), ale jako Anioł Śmierci (Charos, Charontas), a nie przewoźnik. Opłata Charona za przewóz – obol (grosz) wkładany w usta a. rękę zmarłego; w istocie nie była to wcale opłata za przewóz, ale namiastka części zmarłego przy podziale jego majątku, którego prawnie nie można było dziedziczyć, gdyż zmarły uważany był za nieśmiertelnego.
CHEREM od 457 pne. do końca XIX w. jeden z rodzajów ekskomuniki (klątwy) nakładanej przez rabinat za złamanie nakazów religii, wyłączający winnego ze społeczności wyznaniowej; z hebr. hērem pierw. ‚poświęcenie bóstwu rzeczy a. osoby jako tabu’.
CHERUBIN, hebr. kerūb, l.mn. kerūbim, anioł wyższego rzędu w hierarchii chórów anielskich, zazw. następny po serafinie; istota biblijna, przedstawiana zwykle z wielkimi skrzydłami, ludzką głową i zwierzęcym ciałem, uważana za strażnika miejsc świętych i sługę Boga; Biblia, Gen., 3, 24; Ezech., 1, 5; 9, 3;
CHILON efor Sparty w 556-55 pne., uważany powszechnie za jednego z siedmiu mędrców greckich; zob. Mędrcy (Maksymy). Kamieniem (probierskim) złota probują, a złotem człowieka apoftegmat przypisany Chilonowi przez Diogenesa Laertiosa. Kochaj, jakbyś miał kiedyś znienawidzić; nienawidź, jakbyś miał kiedyś pokochać rada przypisywana Chilonowi. O umarłych (mów) tylko dobrze, łac. de mortuis nil nisi bonum; z gr.; rada, którą Diogenes Laertios przypisuje Chilonowi, a Plutarch – Solonowi. Patrz końca (Pamiętaj o końcu) rada Chilona, która była podobno umieszczona na ścianie świątyni w Delfach.
CHIMERA, gr. chimaira ‘koza; chimera’, mit.gr. potwór z Likii, przedstawiany niekiedy jako trzygłowy zwierz o głowach lwa, smoka i kozy, a częściej, wg Homera (Iliada, 6, 181), jako „lew z przodu, wąż z tyłu, a koza w środku”, potwór niszczący kraj ogniem buchającym mu z pyska; zabity przez Bellerofonta.
CHIRON, gr. Chaíron, mit. gr. najsławniejszy z centaurów, prawy, mądry i uczony, znawca muzyki, łucznictwa i medycyny, nauczył ludzi użytków z ziół. Był mistrzem Asklepiosa, wychowawcą wielu herosów, m.in. Achillesa i Jazona, przyjacielem Heraklesa, który go przypadkowo zranił w kolano zatrutą strzałą. Rana była nieuleczalna, więc Chiron, nie mogąc wytrzymać bólu, zrzekł się nieśmiertelności na rzecz Prometeusza. Zeus umieścił go na firmamencie niebieskim jako gwiazdozbiór Strzelca.
CHRYZEJDA, gr. Chrysēis, wg Iliady, 1, Homera piękna branka, córka Chryzesa, kapłana Apollina w Chryzie, ofiarowana Agamemnonowi jako dar honorowy. Gdy Agamemnon nie chciał przyjąć za nią okupu od zbolałego ojca, ten poskarżył się Apollinowi, który zesłał na Greków zarazę. Po 10 dniach, za radą Achillesa i Kalchasa, brankę zwrócono Chryzesowi i zaraza ustała, ale rozgniewany Agamemnon zabrał w zamian Achillesowi jego brankę, Bryzejdę (zob.).
CHRYZOSTOM, gr. chrysóstomos ‘złotousty’, przydomek św. Jana z Antiochii, ok. 347-407, doktora kościoła, największego z greckich ojców kościoła, od 398 patriarchy Konstantynopola, słynnego z wymowy kaznodziei.
CONSENTES DII 12 głównych bogów i bogin rzymskiego panteonu: Jowisz, Apollo, Mars, Neptun, Merkury, Wulkan, Junona, Westa, Minerwa, Cerera, Diana i Wenus; łac., ‚bogowie zgodni (między sobą w radzie)’.
CUCHULAIN (wym. kahulin), Cú Chulainn, Cuculain, Cu Cullin, Setanta, jeden z gł. bohaterów cyklu ulsterskiego mitologii irlandzkiej, irl. wojownik czasów pogańskich, zw. celtyckim Achillesem, bratanek Conchobara, króla Ulsteru; miał żyć wlw. ne.; jako dziecko zabił straszliwego psa kowala Culana, a widząc żal właściciela, sam wziął na siebie rolę jego psa łańcuchowego (stąd jego imię, znaczące ‚pies Culana”); z jego licznych czynów bohaterskich, które zaskarbiły mu miłość wielu kobiet, głównym była obrona, Ulsteru w pojedynkę przed Medb (zob.), królową Connachtu, atakującą ze swym wojskiem Ulster, aby uprowadzić Brązowego Byka z Cuailgne (wym. kulej).
CYKL okresy czasu, w których powtarzają się serie zjawisk następujących po sobie w określonym porządku; z gr. kýklos ‘krąg; koło’. Cykl słoneczny, łac. cyclus solaris, okres 28 lat, po którego upływie dnitygodnia przypadają na te same dni miesiąca. Cykl księżycowy, łac. cyclus lunae decemnovennalis, a. cykl Metona, od imienia astronoma gr., który odkrył go w 433 pne., okres 19 lat, po którego upływie fazy Księżyca przypadają na te same dni miesiąca. Cykl platonski zob. Platon.
CYKLOPI mit. gr. jednoocy olbrzymi, o których istniały co najmniej dwie tradycje. U Homera jest to dziki lud pasterski, żyjący w jaskiniach na dalekiej wyspie (zidentyfikowanej później jako Sycylia), bez rządu i praw, okrutny i ludożerczy; zob. Polifem; por. Odyseja, 9, 106. Wg Hezjoda (Teogonia, 149) byli trzej cyklopi, równi bogom, choć jednoocy, synowie Nieba (Uranosa) i Ziemi (Gai, Ge): Brontes ( grzmot’), Steropes (‚błyskawica’) i Arges (‚błysk’; u Wergiliusza – Pyracmon), pomocnicy Hefajstosa, świetni kowale piorunów dla Zeusa, grotów do strzał dla Apollina i Artemidy, zbroi dla herosów, budowniczowie prastarych fortyfikacji. Ulubiony temat lit. i plastyki antycznej, Z gr. 1.poj. Kýklõps ‚cyklop’ dosł. ‘krągłooki’ od Ōps ‚oko’.
CYKUTA, szalej jadowity, silnie trująca roślina zielna wieloletnia z rodziny baldaszkowatych, Wyrokiem sądu ludowego w Atenach Sokrates (zob.) skazany został na śmierć przez wypicie soku z kłączy cykuty za „nieuznawanie bogów” i „deprawowanie młodzieży”; z łac. cicuta “trawa trująca”:
CYNTIA, DELIA mit. gr.-rz. przydomki Artemidy (Diany), od jej miejsca urodzenia, góry Cynthus (gr. Kýnthos) na wyspie Delos na M. Egejskim.
CZARNY. Kolor uważany na Wschodzie, wg tradycji, za symbol niższości, niewoli, niskiego urodzenia; czerń dla żałoby to zwyczaj rzymski (por. Juwenal, 10, 245), zapożyczony u staroż. Egipcjan; przydomek niektórych władców a. rycerzy, np. Leszek Czarny, Zawisza Czarny.
CZAROWNICE, wiedźmy, osoby, które wg Biblii i wierzeń chrześc. do XVIII w., stosowały praktyki magiczne w celu oddziaływania korzystnego a. zgubnego na ludzi, zwierzęta, rośliny i przedmioty. Zwykle jednak pomawiano je o przymierze z diabłem, udział w sabatach (zob.) czarownic, rzucanie uroków, zatruwanie studzien, mordowanie niemowląt itd. Procesy czarownic odbywały się już w śrdw. Papież Innocenty VIII wydał w 1484 osławioną bullę Summis desiderantes, będącą podsumowaniem i przypomnieniem wcześniejszych uchwał, nakazującą inkwizytorom i innym karanie śmiercią czarowników i czarownic, powołując się na słowa Biblii, Ex., 22, 18: ,,Czarownikom żyć nie dopuścisz.” W Europie zachodniej masowe procesy czarownic osiągają kolejne szczyty po 1560, po 1580 i w czasie wojny trzydziestoletniej, a ustają niemal całkowicie z końcem XVII w. Do Polski fala prześladowań czarownic przyszła znacznie później (podobnie zresztą jak i inne zjawiska cywilizacji zachodnioeuropejskiej), dzięki czemu cudzoziemscy podróżnicy w XVI w. podziwiać mogli Polskę jako „państwo bez stosow”, nie ogarnięte obsesją magii. Choć pierwszą czarownicę polską spalono w Waliszewie koło Poznania już w 1511, to na wiek XVI przypada zaledwie kilka procent ogólnej liczby polskich procesów czarownic. Rozpowszechniły się one dopiero w pocz. XVII w., na który przypada ok. 46 proc. procesów. Reszta zaś odbyła się w XVIII w. Dopiero w 1776 zniesiono w Polsce karę śmierci za czary. Zob. też Młot (na czarownice); Pławienie. Trzy czarownice siostry wiedźmy z Makbeta Szekspira, których przepowiednie popychają Makbeta na jego tragiczną drogę zbrodni.
CZERWONY koloru krwi; przen. lewicowiec, socjalista, komunista, rewolucjonista; dawn. też w znaczeniu ‘złoty’ (por. nizej Czerwony złoty), stąd kamień (zob.) filozoficzny alchemicy nazywali czerwoną nalewką, gdyż jak sądzili, przemieniał pospolite metale w złoto. W folklorze wielu krajów jest to kolor magii: kapturki i czapeczki wróżek i czarodziejek, a także kapelusze magów, były zawsze czerwone; czerwone tasiemki a. wstążeczki chroniły niemowlęta od uroku (na wsi polskiej jeszcze w poł. IX w.).
CZTERDZIEŚCI liczba często spotykana w Biblii, dlatego dawniej uważana za mającą znaczenie magiczne, za symbol czasu pokuty, okresu niezbędnego do oczyszczenia, do ozdrowienia, do odrodzenia się do nowego życia; Mojżesz spędził 40 dni na górze Synaj, Eliasza przez 40 dni żywiły kruki, wody potopu padały na ziemię przez 40 dni, a po upływie następnych 40 dni Noe otworzył okno arki, Chrystus pościł 40 dni na pustyni itd. Przywilej azylu w sanktuariach trwał 40 dni, kwarantanna trwała dawniej 40 dni (stąd nazwa; wł. quarantena ’40 dni’), wdowie wolno było pozostawać w domu męża przez 40 dni po jego śmierci, okres czterdziestodniowy odgrywał wielką rolę w dawnych kuracjach lekarskich i doświadczeniach alchemików itd.
CZTERNAŚCIE. Czternastu pomocnych w potrzebie kośc. rz.-kat. grupa świętych, którzy przed swą męczeńską śmiercią wyprosić mieli u Boga łaskę udzielenia szczególnej pomocy tym, którzy proszą za ich pośrednictwem. Do grupy tej zalicza się zwykle: Erazma z wiatrem, Eustachego z jeleniem, Jerzego ze smokiem, Katarzynę z kołem, Cyriaka z demonem na łańcuchu, Krzysztofa z Dzieciątkiem Jezus na ramieniu, Dionizego z obciętą głową, Achacego z koroną cierniową a. krzyżem, Wita z kogutem, Blazjusza z dwiema skrzyżowanymi świecami, Barbarę z wieżą, Egidiusza z łanią, Małgorzatę ze smokiem na łańcuchu i Pantaleona z dłońmi przybitymi do głowy. Gdy w 1445 pewien pasterz w Górnej Frankonii oświadczył, że ukazało mu się na łące 14 świętych wraz z Jezusem, zbudowano na tym miejscu w 1448 kaplicę, a w 1743 zaczęto budowę słynnego późnobarokowego kościoła pielgrzymkowego Vierzehnheiligen
CZTERY liczba uważana dawn. za symbol świata ziemskiego, konkretnego materialnie, za liczbę człowieka powstałego z prochu ziemi; stąd np. 4 strony świata, 4 pory roku, 4 wiatry, 4 epoki dziejów (Owidiusz w Metamorfozach, Wergiliusz w 4. eklodze), 4 żywioły, 4 cnoty kardynalne. Czterej jeźdźcy Apokalipsy w Biblii, Objawienie sw. Jana (gr. apokalypsis), 6, 1-8, uosobienie nieszczęsc wojny: Zabór, Mord, Głód i Śmierć, na białym. czerwonym, wronym i płowym koniu. Cztery elementy, pierwotne żywioły, podstawowe pierwiastki, wg Arystotelesa: ogień (suchy i ciepły), woda (mokra i zimna), powietrze (ciepłe i wilgotne) oraz ziemia (zimna i sucha). Cztery niezrównane kobiety muzułmanów: 1. Chadidża (zob.), 2. Aisza (zob.), 3. Fatima (zob.), 4. zob. Maria (z haremu Mahometa). Cztery znaczenia. Cztery rodzaje wykładni (interpretacji) Biblii: 1. historyczna a. dosłowna, 2. alegoryczna, 3. moralna, 4. spirytualistyczna (anagogiczna, dotycząca nieba i życia przyszłego). Np. Jerozolima jest odpowiednio: 1. miastem w Palestynie, 2. Kościołem, 3. wyznawca, 4. Jeruzalem Niebieskim a. Nowym, symbolem nieba. Cztery żywioły zob. wyżej Cztery elementy. Księga czterech królów. fr.livre des quatre rois, talia kart; we francuskiej talii czterej królowie to: Karol Wielki, Dawid, Aleksander Wielki i Cezar. Cztery rzeczy nienasycone: otchłań, łono niewiasty, ziemia i ogień. Cztery rzeczy trudne do poznania: droga orła w powietrzu, droga węża na skale, droga okrętu wpośród morza i drogi męża w młodości. Cztery rzeczy nie do zniesienia: sługa, kiedy króluje, głupi, kiedy się naje chleba, nienawistna niewiasta, kiedy za mąż poszła, i służebnica, kiedy się stanie dziedziczką po pani swojej. Cztery gatunki zwierzątek mądrych: mrówki, zajączek, szarańcza i pająk. Cztery rzeczy o pięknej postawie: lew, kur, kozioł (baran) i król.
CZYSTE I NIECZYSTE ZWIERZĘTA. Starożytni Żydzi (Biblia, Lev., 11) uważali zwierzęta przezuwające o rozdzielonym kopycie za czyste i jadalne. Króliki i zające były niejadalne, mimo że przeżuwacze, bo nie mają rozdzielonego kopyta. Świnie i wielbłądy były nieczyste, choć parzystokopytne, bo nie są przeżuwaczami. Nieczyste były też ptaki drapieżne i stworzenia żyjące w wodzie, a nie mające skrzel i łusek.
CZYŚCIEC. Pewien rodzaj wiary w czyściec, wg której dusze zmarłych cierpią przez czas jakiś, dopóki nie oczyszczą się z grzechów, nie był obcy już starożytnym Żydom. Uważali oni, że duszom wolno przez rok po śmierci odwiedzać swe ciało oraz ukochane osoby i miejsca. Ten stan pośredni nazywano rozmaicie, np. ,,łonem Abrahama”, ,,grodem Edenu”, „gómą Gehenną”. Zarys tej doktryny przejęli wcześni ojcowie kościoła opierając się na pewnych ustępach z Biblii, zwł. Apok. 6,9-11 i 1. Liście Piotra Ap. 3,18-19. Pierwszy dekret o niej ogłoszono na soborze ferraro-florenckim w 1439, a trydencki w 1562 uznał ją za dogmat (odrzucony przez protestantyzm i prawosławie). Określa on czyściec jako miejsce, gdzie dusze zmarłych pewnych zbawienia ponoszą karę za grzechy jeszcze nie odpokutowane na ziemi, a msze, odpusty i modlitwy mogą przyspieszyć ich wejście do nieba; etym. kalka językowa z łac. purgatorium ‚czyściec’.
ĆMA dawn. ciemność, mrok, pomroka; wielkie mnóstwo, mrowie, gęstwa, chmara, cizba; (XV w.) legion, 6666, 10 000; motyl nocny.
Z marzeń i snów 