DADŹBOG, Daćbóg, Dażbog, słowiańskie bóstwo słoneczne, identyfikowane niekiedy ze Swarożycem, będące przedmiotem autentycznego kultu lub może tylko zmyślone przez kroniki; od ‚niech da? + ‚bog(actwo) albo z irańskiego.
DAFNE symbol miłości niedostępnej, dziewictwa; W mit, gr. nimfa, córka boga rzecznego Peneusza. Owidiusz w Metamorfozach, 1, 452, opowiada, jak Dafne, czująca wstręt do mężczyzn, niechętna miłości, rozmiłowana tylko w łowach w kniei leśnej, uciekając przed zakochanym w niej Apollinem, gdy miał ją już dogonić, ubłagała swego ojca o ratunek i została przez niego przemieniona w drzewo laurowe (wawrzyn), Apollo zaś uplótł sobie wieniec na głowę z liści wawrzynu, który odtąd stał się jego świętym drzewem; gr. daphnē ‚wawrzyn’.
DAFNIS mit. gr. pasterz sycylijski, syn Hermesa i nimfy, twórca i główny bobater poezji pasterskiej (bukolicznej): nieszczęśliwy w miłości, oślepiony przez zakochaną w nim bez wzajemności, zazdrosną nimfę, skarży się na swój los w smutnych pieśniach; w końcu zabrany przez ojca do nieba; matka porzuciła go w krzaku laurowym – stąd imię; gr. dáphnē ‚wawrzyn’.
DAFNIS I CHLOE bohaterowie greckiej powieści pasterskiej, jednej z pierwszych tego rodzaju, przypisywanej Longosowi (prawdop. z Lesbos) zwanemu Sofista, o którym nic nie wiadomo (11-111 w, pne.). Idealna para pięknych, młodych, aż do perwersji niewinnych i naiwnych, a czule zakochanych w sobie pasterzy, porzuconych jako niemowleta przez rodziców, którzy na koniec odnajdują swe dzieci i lączą je ślubem
DAGON, Dagan, starosemickie bóstwo rolnicze, wynalazca pługa, opiekun urodzaju, czczony już u
Sumerów, a wg Biblii bóg Filistynów, wyobrażany rzekomo jako człowiek z rybim ogonem zamiast nóg, co mogłoby wynikać z nieporozumien etymologicznych; hebr. dāgān ‘zboże’ i dāg ‘ryba’.
DALAJLAMA najwyższy zwierzchnik duchowy lamaizmu i głowa państwa tybetańskiego 1578–1959. Każdy z nich był uważany za ponowne wcielenie (reinkarnację) swego zmarłego poprzednika i rozpoznawany przez komisję dostojników lamajskich już jako niemowlę po pewnych tradycyjnych znakach; mong. dalaj ‘morze, ocean’; tybet. (b)lama ‘kapłan’
DALILA w Biblii Filistynka, ukochana mocarza Samsona (zob.), przekupiona przez Filistynów, wydobyła od niego sekret siły, tkwiący w jego włosach „nie tkniętych nigdy przez żelazo” (Ks. Sędziów, 16, 4-20), obcięła śpiącemu czuprynę i wydała go wrogom; hebr., ‚delikatna; tęskniąca’.
Dama Jeziora w legendzie arturiańskiej (zob. Artur) czarodziejka występująca także jako Vivien, Nimiane a. Nimue, uwodzicielka Merlina, którego zamknęła w dębie, gdy nauczyła się jego zaklęć. Porwała Lancelota jako dziecko, a kiedy skończył 18 lat, zaprowadziła go na dwór króla Artura, aby został rycerzem. Ellen, bohaterka poematu Dama Jeziora (ang. The Lady of the Lake, 1810) Walter Scotta, nie ma z poprzednią nic wspólnego.
DAMON I FINTIASZ, wg greckiej legendy nierozłączni przyjaciele, filozofowie pitagorejscy z Syrakuz. Damon oddaje się w ręce tyrana, Dionizjosa, I lub II, jako zakładnik, aby umożliwić uporządkowanie spraw rodzinnych ‚Fintiaszowi, skazanemu na śmierć za rzekomy udział w spisku. Gdy mija termin i Damona prowadzą już na szafot, Fintiasz, zwalczywszy piętrzące się w drodze powrotnej przeszkody, przybywa jeszcze na czas, aby uratować przyjaciela i złożyć własną głowę, Wzruszony tymi dowodami niezłomnej przyjaźni tyran darowuje życie im obu.
DANAE mit. gr. córka Akrizjosa, króla Argos. Ojciec zamknął ją w spiżowej wieży, bo wyrocznia delficka przepowiedziała mu, że zginie z ręki wnuka. Ale Zeus, zakochany w Danae, przedostał się do niej w postaci złotego deszczu. Danae stała się matką Perseusza. Wtedy Akrizjos kazał zamknąć córkę z wnukiem w drewnianej skrzyni i spuścić na morze, które wyrzuciło ich na brzeg wyspy Serifios na Cykladach, gdzie zaopiekował się nimi Diktys, brat króla wyspy, Polidektesa. Zeus występuje w micie w dwóch swoich ważnych funkcjach: jako dawca deszczu (gr. Dzeús hyei dosł. Zeus spływa deszczem; deszcz pada’) i jako bóg plodności.
DANAIDY mit. gr. 50 córek Danaosa, króla Argos, który przyrzekł swemu bratu Ajgyptosowi, królowi Egiptu, wydać je za jego pięćdziesięciu synów. Danaos, pokłóciwszy się z bratem, kazał córkom zasztyletować swych mężów w noc poślubną. Tak też uczyniły z wyjątkiem najmłodszej, Hypermestry, która pomogła swojemu mężowi, Linkeusowi, ratować się ucieczką. Morderczynie po śmierci musiały w Tartarze napełniać wodą beczkę z przedziurawionym dnem.
DANAOWIE Homer określa tą nazwą, łączoną tradycyjnie z mitem o królu Argos Danaosie, Greków walczących pod Troją pod dowództwem Agamemnona, króla Argos, a przez rozszerzenie znaczenia – wszystkich Greków; zob. też Achajowie. Dar Danaów złowieszczy, przynoszący nieszczęście; pierwotnie – drewniany koń trojański.
DANIEL jeden z tzw. „większych proroków” i bohaterów biblijnych. Jego proroctwa i czyny mieszczą się w księdze jego imienia, której autorstwo mu przypisywano. Żył w VII-VI w. pne. uprowadzony ok. 605 przez Nebokadnezara II (Nabuchodonozora) do niewoli babilońskiej, zdobył wykształcenie na dworze króla i zajmował wysokie urzędy w państwie babilońskim, a później perskim . Daniel w lwiej jamie. Książęta perscy, zawistni o stanowisko Daniela, nakłaniają podstępnie króla Dariusza do wydania prawa, które Daniel, aby dotrzymać wiary swemu Bogu, musi naruszyć, za co zostaje wrzucony do jamy pełnej lwów, skąd, po spędzeniu tam całej nocy, wychodzi nietknięty; Biblia, Ks. Daniela, 6. Posąg na glinianych nogach. Daniel odgaduje sen Nabuchodonozora i wyjaśnia jego znaczenie: posąg, który się śnił królowi, przedstawia 4 kolejne królestwa na ziemi babilońskiej: złote, srebrne, miedziane i żelazno-gliniane (złota głowa posągu, srebrna pierś, biodra z miedzi i nogi żelazno-gliniane); jak spadły z góry kamień skruszył nogi posągu, tak zniszczone zostaną owe królestwa; Biblia, Ks. Daniela.
DARDANOS mit. gr. syn Zeusa i Elektry, córki Atlasa; był protoplastą królów Troi, której podarował palladion (zob. Atena). Jako syn rywalki Hery ściągnął na Troję nienawiść bogini.
DARIUSZ I HYSTASPES, staropers. Dāryavush, znany jako Dariusz Wielki, ok. 550-486 pne., król perski od 522, z młodszej linii dynastii Achemenidów, świetny administrator. Rozszerzył granice imperium perskiego i zbudował potężną stolicę Persepolis. W 492 wysłał do Grecji wielką armię na statkach, które rozbiła burza u przylądka Atos. Następna wyprawa na Grecję w 490 zakończyła się klęską jego wojsk pod Maratonem; zob. Miltiades. Książęta i rżenie konia. Wg legendy Dariusz był jednym z siedmiu książąt perskich, którzy się umówili, że ten z nich zostanie królem, którego koń zarży pierwszy. Królem został Dariusz, bo kazał koniuszemu przyprowadzić koniowi klacz. Panie, pamiętaj o Ateńczykach. Kiedy Dariuszowi doniesiono o spaleniu Sardes przez Ateńczyków, zlecić miał jednemu ze służących, aby mu, ilekroć zasiądzie do stołu, trzykroć powtórzył to wezwanie.
DARIUSZ III KODOMANUS, ok. 380–330 pne., król perski od 336, ostatni z dynastii Achemen idów; pokonany przez Aleksandra Wielkiego nad rzeką Granikos (334 pne.), pod Issos (333) i Arbela (Gaugamela, 331), gdzie okazał się nieudolnym wodzem i tchórzem. Uciekł do Baktrii i został rasztyletowany przez satrapę Baktrii, Bessosa. O nim prawdop. wspomina Biblia, Ks. Nehemiasza, 12, 22, jako o Dariuszu Persie. Złote jaja, palant i melon. Wg legendy śrdw., gdy Aleksander wstąpił na tron Macedonii, Dariusz III wysłał do niego poselstwo po tradycyjną daninę – złote jaja, ale Aleksander odpowiedział: „Ptak, który je złożył, odleciał na tamten świat, gdzie Dariusz musi ich poszukać.” Król perski wysłał mu więc kij palantowy z piłką, dając do zrozumienia, że ma go za niedorostka. Lecz Aleksander powiedział posłom, że kijem wytrąci piłkę władzy z rąk Dariusza. Na koniec król perski posłał mu gorzki melon jako symbol zmartwień, które go czekają. Na to Aleksander oświadczył, że zmusi Persa do spożycia tego owocu.
DĄB drzewo w wielu krajach staroż. i srdw. Europy czczone jako święte drzewo boga piorunów; zob. Dewajtis. Słynny tysiącletni dąb w Bordzie na Żmudzi, ścięty w 1812: … wielki Baublis, w którego ogromie, Wiekami wydrążonym, jakby w dobrym domie, Dwunastu ludzi mogło wieczerzać za stołem. A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, 4, 27.
DEBORA w Biblii, Ks. Sędziów, 4-5, prorokini i poetka izraelska z epoki sędziów; z hebr., ‚pszczoła’, tak jak gr. Melissa. Pieśń Debory, Ks. Sędziów, 5, 2–31, wysławia zwycięstwo nad Kananejczykami; uważana przez badaczy Pisma za najstarszy ustęp Biblii (prawdop. napisany ok. 1125 r. pne.).
DECJUSZE, łac. Decii, rzymski ród plebejski, którego trzej przedstawiciele, ojciec, syn i wnuk, wg legendy, poświęcili życie za ojczyznę. Publius Decius Mus dokonywał bohaterskich, ale prawdop. legendarnych czynów jako trybun wojskowy w nie całkiem pewnej historycznie I. wojnie z Samnitami (343 pne.).
DEDAL mit. gr. bajecznie zręczny rzemieślnik i wynalazca ateński, wygnany z Aten za mord na tle zawiści zawodowej popełniony na siostrzeńcu, Perdyksie (lub Talosie), który wynalazł koło garncarskie, piłę i cyrkiel, udał się na Kretę, gdzie zbudował drewnianą krowę dla żony króla Minosa, Pasifae, a potem Labirynt dla jej syna, Minotaura. Uwięziony wraz z synem Ikarem przez Minosa, sporządził sobie i synowi skrzydła z piór i wosku, przy których pomocy poleciał na Sycylię. Ikar, wbrew ojcowskim radom, wzbił się za wysoko, zbyt blisko słońca, które stopiło wosk, po czym spadł, na zachód od Samos, do morza zwanego odtąd Ikaryjskim; gr. daidalos ‚artysta, rzemieślnik’.
DEIRDRE (wym. dirdri, derdre) bohaterka najsłynniejszej opowieści miłosnej z irlandzkiej legendy cyklu ulsterskiego, córka Felima, harfiarza króla Ulsteru Conchobara. Przy jej urodzeniu przepowiedziano, że będzie najpiękniejszą kobietą w Irlandii, a zarazem przyczyną przelewu krwi. Conchobar postanawia poślubić ją, gdy dorośnie, i oddaje ją na wychowanie niańce w ustronnym domu w lesie, z dala od ludzi. Opowieści niańki o Noisim, bratanku króla, rozpalają jej wyobraźnię; nianka ulega jej prośbom i sprowadza go do ich domu. Młodzi zakochują się w sobie i uciekają, wraz z dwoma braćmi Noisiego, do Szkocji, aby uniknąć gniewu Conchobara. Wreszcie, otrzymawszy zapewnienie, że im przebaczył, wracają do Irlandii, gdzie trzej bracia zostają zdradziecko zamordowani. Deirdre odbiera sobie życie na ich grobie. Deirdre tragedia wierszem (1907) Williama B. Yeatsa, oparta na motywach legendy.
DEJANIRA, gr. Deianeira, mit. gr. piękna córka Ojneusa, króla Kalidonu, i siostra Meleagra. Ojciec postanowił wydać ją za najsilniejszego z zalotników. Okazał się nim Herakles i poślubił Dejanirę. Gdy w drodze do domu zatrzymał ich wezbrany strumień, centaur Nessos podjął się przeniesienia Dejaniry na drugi brzeg; kiedy dotarli tam, próbował ją zgwałcić. Widząc to, Herakles posłał mu zatrutą strzałę i ranił go śmiertelnie (scena ta jest ulubionym tematem malarzy archaicznych waz gr.). Konający Nessos dał Dejanirze swoją splamioną krwią tunikę, twierdząc, że zapewni jej ona miłość męża. Gdy Herakles zakochał się w Joli, Dejanira posłała mu tunikę centaura; jego zatruta krew sprawiła, że Herakles po włożeniu szaty zmarł w męczarniach. Dejanira popełniła samobójstwo. Szata (suknia, koszula) Dejaniry coś, co sprawia największe cierpienia, męczarnie, od których nie ma ucieczki.
DELFY, gr. Delphoi, dziś Kastri, słynny święty okrąg kultu Apollina i jego wyroczni, położony w głębokiej szczelinie skalistej na południowozachodnim stoku Parnasu w Fokidzie, zwany kiedyś Pýthó, w czasach prehelleńskich poświęcony prawdop. Matce Ziemi i strzeżony przez smoka lub węża (Pythōn). Według legendy Apollo miał go zabić i ustanowić w Delfach wyrocznię. W (lub obok) świątyni znajdował się omphalós (gr., ‚pępek; środek’), kamienny stożek uważany za środkowy punkt Ziemi. (W pierwszej części Eumenid Ajschylosa Orestes przypada do omphalosa, szukając azylu przed ścigającymi go eryniami.) Po obu stronach świętej drogi, łączącej bramę wejściową ze świątynią, stały skarbce państw greckich. Na zewnątrz murów znajdowało się źródło kastalskie, w którym oczyszczali się pątnicy przed zasięgnięciem rady wyroczni. Miecz delficki miecz obosieczny; aluzja do dwuznaczności, zagadkowości i niezrozumiałości wielu proroctw Pytii, które można było sobie różnie tłumaczyć. Wyrocznia delficka. W świątyni Apollina w Delfach kapłanka boga, zwana Pytią, siadała na trójnogu i w boskiej ekstazie, w odpowiedzi na pytania błagalników, wypowiadała słowa bez związku, z których kaplan-prorok układat odpowiedzi, zwykle w formie heksametru, niekiedy zawierające błędy w metrum i stylu, które, jako pochodzące od Apollina, boga poezji, dziwiły Greków. Choć wiele było wyroczni w greckim świecie, delficką uważano za najwyższy autorytet, zwłaszcza w sprawach religii. Na frontonie świątyni widniał napis: „Znaj siebie samego” (gr. Gnóthi seautón), przypisywany Solonowi i in. Zwyczajowo, kto radził się wyroczni, przynosił kosztowne podarunki; stąd pochodziły olbrzymie skarby świątyni. Z końcem V w. pne. autorytet i reputacja wyroczni znacznie zmalały.
,,DELIAS” okręt delijski (z Delos), zbudowany wg legendy przez Tezeusza, który miał na nim wyruszyć na Kretę, by zgładzić Minotaura. Na pamiątkę tego wydarzenia wysyłano ten okręt co 4 lata z uroczystą deputacją do delijskiego Apollina. W czasie trzydziestodniowych obchodów na żadnym Ateńczyku nie wolno było wykonać wyroku śmierci. Również wypicie trucizny przez Sokratesa, skazanego na śmierć w tym okresie, odłożono do powrotu świętego okrętu. Okręt był już tylekroć naprawiany, że z czasem nie pozostała w nim ani jedna oryginalna deska.
DELOS najmniejsza wysepka archipelagu Cykladów na M. Egejskim, dawna Ortygia (dziś Mikri Dilos), wraz z Delfami najważniejszy ośrodek kultu Apollina, również ośrodek handlu, m.in. niewolnikami. Wg legendy wyspa krążyła po morzu; zakotwiczył ją Zeus, aby przyjęła Leto (ściganą przez zazdrosną Herę), która urodziła tu Apollina i Artemidę. Wyspa, uważana przez wszystkich Greków za świętą, stała się siedzibą i skarbcem Ateńskiego Związku Morskiego, zwanego odtąd Delijskim, utworzonego po bitwie pod Salaminą w 478-477 pne. w celu uwolnienia od Persów miast jońskich w Azji Mniejszej. W 454 przeniesiono skarb do Aten, które czerpały z niego na budowę Propylejów i Partenonu, co wywołało zawiść innych miast-państw greckich i przyczyniło się do wybuchu wojny peloponeskiej.
DEMERYT ksiądz skazany przez władzę duchowną za wykroczenia przeciw swemu powołaniu na pokutę w odosobnieniu; dom demerytów w klasztorze na Łysej Górze istniał do 1870; ze śr.-fr. démérite ‚przestępstwo’.
DEMETER grecka bogini płodności, rolnictwa, a zwłaszcza zboża, matka Persefony (Kory). Gdy Korę porwał Hades do swego podziemnego królestwa, Demeter z żagwią w ręku szukała córki wszędzie, aż wreszcie Helios powiedział jej, co się z Korą stało. Zagniewana bogini opuściła Olimp, a ziemia stała się jałowa i bezpłodna. Przerażony tym Zeus zwrócił się do Hadesa, aby wspólnie z nim znaleźć wyjście z sytuacji. Ponieważ Persefona zjadła pestkę granatu w podziemiach, nie mogła już opuścić ich na stałe; postanowiono więc, że dwie trzecie każdego roku spędzać będzie na ziemi z matką.
DEMODOK postać z Odysei Homera, ,,boski aojda” na dworze Alkinoosa, króla Feaków, natchniony przez bogów śpiewak dziejów i bohaterów, któremu muza odebrała wzrok, dając w zamian dar śpiewu. Stąd początek legendy o ślepocie Homera, który przedstawił w Demodoku rzekomo siebie samego. Na przyjęciu na cześć nieznanego wędrowca (Odyseja, 8) śpiewa pieśni: o sporze Odyssa z Achillesem, o miłości Aresa i Afrodyty i o koniu trojańskim, a łzy, które Odyssowi popłynęły z oczu, sprawiły, że Alkinoos domyślił się, iż gość jego to właśnie Odys.
DEMOGORGON straszliwe bóstwo; wypowiedzenie jego imienia przynieść mogło najokropniejsze skutki. Wymienione po raz pierwszy przez pisarza chrześcijańskiego z IV w., Laktancjusza (?). Boccaccio w Genealogii bogów określa go jako pierwotne bóstwo mitologii antycznej; podobnie określają go też późniejsi. Milton w Raju utraconym, 2, 956, mówi o ,,strasznym imieniu Demogorgona”; wg Ariosta był on królem elfów i wróżek, który mieszkał w Himalajach i co 5 lat zwoływał je do siebie. Edmund Spenser w Królowej wieszczek, 4, 2, 47, umieszcza go z trzema boginiami losu na dnie przepaści.
DEMON w dawnych wierzeniach ludowych istota nadprzyrodzona, o cechach na wpół boskich i na wpół ludzkich, groźna lub rzadziej dobrotliwa. Najważniejszymi demonami były diabły (zob.) W demonologii słow. rozróżniano: boginki (rusałki), porywające dziewczęta i dzieci, przypołudnice pojawiające się w polu w czasie upału, topielice wciągające ludzi do wody, latawce fruwający na wietrze, płanetnicy w chmurach, ubożęta i skrzaty (krasnoludki) pilnujące domu, wreszcie „bobo” – postrach dzieci. Z gr. daimon ‘nadprzyrodzona potęga; dola; los ludzki; charakter człowieka; jego zły (lub dobry) duch; bóstwo opiekuńcze’; por. Diabeł.
DEMOSTENES, 384-322 pne., najsłynniejszy mówca grecki. Wg legendy ćwiczył wymowę pokonując niedostatki głosu i niewyraźną dykcję, samotny, na plaży, z kamykami żwiru w ustach, przekrzykując szum fali morskiej. Sława jego zdobyta wymową i siłą osobowości, mimo braku bogactwa i pozycji społecznej, opiera się zasadniczo na przemowach mających przekonać Ateny o groźbie zaboru Grecji przez Filipa Macedońskiego, zwanych dlatego Filipikami. Gdy po klęsce zjednoczonych Greków Antypater, regent Macedonii po śmierci Aleksandra Wielkiego, zażądał wydania mu Demostenesa, ten uciekł na wyspę Kalaurię i otruł się, aby nie wpaść w ręce wysłanników macedońskich. Zachowało się 61 jego mów politycznych i sądowych (z tych 20 wątpliwej autentyczności), m.in. Mowy Olintyjskie, O pokoju, O wieńcu, Filipiki.
DERWISZ żebrzący mnich muzułmański, zazw. członek muzułm. bractwa religijnego mistyczno-ascetycznego; por Fakir; z pers. därwisz ‘odwiedzający drzwi’. Zakon derwiszów tańczących założył perski poeta mistyczny Dżalal ad-Din Rumi, 1207-73; zakon przetrwał w Turcji do 1925, rozwiązany przez Atatürka.
DEUKALION mit. gr. syn Prometeusza, mąż Pyrry, córki Epimeteusza i Pandory. Gdy Zeus spuścił na Ziemię potop, gdyż nie mógł ścierpieć dłużej grzechów wieku brązu lub zbrodni Likaona (zob.), Deukalion, z porady ojca, zbudował arkę i pływał na niej wraz z żoną przez 9 dni, aż wody opadły, a arka osiadła na górze Parnas. Na pytanie, jak odbudować ludzkość, wyrocznia kazała Deukalionowi rzucać za siebie kości swojej matki. Deukalion domyślił się, że mowa tu o kamieniach, kościach Matki Ziemi. Z kamieni rzucanych przez Deukaliona powstawali mężczyźni, przez Pyrrę — kobiety; zob. Hellen. Deukaliońska powódź potop. Od czasów Deukaliona, łac. a Deucalione, od czasów potopu, od bardzo dawna.
DEWA w wedyzmie – nazwa staro-indoaryjskich bóstw, zjawisk i sił przyrody; w mazdaizmie – złośliwa istota nadprzyrodzona, zły duch, demon.
DHARMA w hinduizmie: obyczaj religijny kasty, warunkujący doskonalenie się w kolejnych wcieleniach; kanon zasad kosmicznych, dzięki którym rzeczywistość istnieje; natura, prawo naturalne, prawo moralne, sprawiedliwość; postępowanie zgodne z prawdziwą naturą człowieka; religia; w buddyzmie: prawda idealna przekazana przez Buddę.
DIABEŁ szatan, zły duch, demon, kusiciel; upadły anioł, potępiony i strącony do piekiel; gr. diábolos ‘oszczerca’.
DIANA staroitalska bogini łowów, lasów, gór i księżyca, opiekunka kobiet i ich płodności, wcześnie utożsamiana z grecką Artemidą.
DIASPORA w starożytności: rozproszenie Żydów wśród innych narodowości w następstwie niewoli babilońskiej, z której tylko część ludności wróciła do Palestyny; później także o żydowskich chrześcijanach zamieszkałych wśród pogan, por. Biblia, List Jakuba Apostoła, 1,1; rozproszenie jakiejś narodowości na obczyźnie lub wyznawców jakiejś religii wśród innowierców; gr. diasporá; ‚rozproszenie’.
DIDYMA w starożytności miejscowość na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej, na południe od Miletu, słynna z wyroczni Apollina. Didymaion jońska świątynia ku czci Apollina, jedna z największych w Grecji, wzniesiona ok. 331 pne. w Didymie, na miejscu pierwszej, zburzonej 494 przez Persów, nie ukończona, przebudowywana; ruiny odkryto w 1872.
DIGENIS Akritas Basilios bohater anonimowej bizantyjskiej epopei białym wierszem Czyny Digenisa Akritasa, która w dzisiejszym kształcie jest kompilacją sześciu redakcji greckich z okresu 928-944 ne. Mowa w niej o fantastycznych czynach Digenisa, siłacza i uwodziciela. Utwór wywarł wpływ na słowiańską poezję ludową, także polską. Istnieje również wersja ruska, o charakterze prostszym i mniej konwencjonalnym niż greckie.
DIOGENES z Synopy nad M. Czarnym, ok. 412-323 pne., filozof grecki ze szkoły cyników, uczeń inastępca Antystenesa, głosił, że człowiekowi do szczęścia wystarczy zaspokojenie tylko najelementarniejszych potrzeb, sam ograniczał się też do minimum. Potępiał wszelkie zainteresowania intelektualne nie poświęcone oczywistym celom praktycznym, jak np. astronomię; zob. Złodziej (Wielcy złodzieje). Aleksander i Diogenes. Kiedy Aleksander Wielki odwiedził w 335 pne. w Koryncie Diogenesa i spytał go, czy ma jakieś życzenie, ten odparł: „Nie zasłaniaj mi słońca, niczego więcej nie pragnę”, co uczyniło na królu takie wrażenie, że powiedział: „Gdybym nie był Aleksandrem, chciałbym być Diogenesem.” Beczka Diogenesa. Wg Seneki Diogenes miał mieszkać w wielkiej glinianej beczce. Kiedy król Filip II Macedoński zagroził Koryntowi, a mieszkańcy gorączkowo rzucili się do przygotowań obronnych, Diogenes, aby nie wydać się bezczynnym, obracał i toczył beczkę tam i na powrót; por. Lukian, De historia conscribenda („Jak należy pisać historię), 3; Rabelais, Przedmowa do ks. III. Kubek. Diogenes Laertios (6,37) opowiada, jak Diogenes wyrzucił swój kubek, ujrzawszy dziecko pijące z własnej dłoni. Latarnia Diogenesa. Kiedy Diogenes spacerował w biały dzień z zapaloną latarnią, zapytano go, czego szuka, odpowiedź miała brzmieć: „Szukam człowieka.” Pies. Sposób życia filozofa sprawił, że nadano mu przydomek kýon (“pies’). Zachowany posąg starego kaleki-żebraka z psem przedstawia, być może, Diogenesa. Zapytany, dlaczego nazywają go psem, odpowiedział: „Bo łaszę się do tych, co dają mi cośkolwiek, szczekam na tych, co odmawiają, i zatapiam zęby w ciele hultajów.” Pora posiłku. Kiedy zapytano Diogenesa o najlepszą porę posiłku, odrzekł: „Jeśliś bogaty, jadaj, kiedy chcesz, a gdyś jest biedakiem – kiedy możesz.” Słońce także kloaki nawiedza, a nie maże się odpowiedź Diogenesa na zarzut, że odwiedza plugawe spelunki.
DIOMEDES (1) mit. gr. syn Tydeusza i Deipyle, córki Adrasta, najdzielniejszy po Achillesie bohater greaki w wojnie trojańskiej (Homer poświęca mu niemal całą 5. księgę Iliady), przywódca wojowników z Argos i Tirynsu, słynny z męstwa i zuchwałości, targnął się w boju na Aresa i zranił Afrodytę. Wraz z Odyseuszem wykrada palladion (posąg sakralny Ateny gwarantujący bezpieczeństwo miasta) z Troi. Po powrocie z wojny dowiedział się, że jego żona Ajgialeja za sprawą mściwej Afrodyty zdradzała go, wywędrował więc do Italii, gdzie założył liczne miasta w Apulii; gr. Diomédēs ‚boska chytrość’; zob. też Rezos. Diomedowa zamiana, w której cała korzyść przypada jednej stronie: „A Zeus zabrał Glaukowi tyle przytomności, że zbroję złotą, ceny stu wołów, dał z chęcią (Diomedesowi) za zbroję z miedzi, kupną wołami dziewięcią” (Homer, Iliada, 6, 236; tł. F. Dmochowskiego). Diomedowy przymus łac, Diomedea necessitas, absolutnie nieodparty. Gdy Diomedes z Odyseuszem wykradli palladion z Troi, Odys chciał zgładzić Diomeda, aby ujść za jedynego sprawcę tego czynu. Diomedes był szybszy, związał Odyssa i przymusił bijąc płazem miecza, do udania się z nim do obozu Greków. Wg niektórych pojęcie to odnosi się do Diomedesa (2).
DIOMEDES (2) mit. gr. syn Aresa i nimfy tesalskiej Kyreny, król Tracji, który oddawał swoim koniom na pożarcie przybywających do niego w gościnę cudzoziemców, jeśli nie chcieli spędzić nocy z jego córkami; zob. Herakles (8. praca).
DIONIZJOS I STARSZY, ok. 430–367 pne., od 405 tyran Syrakuz, osławiony jako okrutnik, chciwiec, władca podejrzliwy, drżący o własne życie, ale przy tym jedna z najwybitniejszych indywidualności greckich, protektor sztuk i nauk; gościł u siebie Arystypa z Kyrene i Platona, który jednak odjechał w niełasce; pisał tragedie uważane przez krytykę za dzieła mierne, choć jednej z nich, Okup Hektora, ze względów politycznych dano pierwszą nagrodę w w Atenach w 367; za to poezje jego wyśmiano na igrzyskach olimpijskich w 388. Powiadano, że za krytykę swych utworów wtrącał do więzienia. Przygoda taka zdarzyła się poecie Filoksenesowi, który później, już na wolności, słuchając raz wierszy Dionizjosa, wstał i ruszył ku wyjściu, a zapytany, dokąd zmierza, odrzekł tyranowi: „Z powrotem do kamieniołomów.” Zob. też Damokles; Damon i Fintiasz; Ucho (Dionizjosa).
DIONIZJOS II MŁODSZY, syn Dionizjosa I, tyran Syrakuz 367–357 i 346–343 pne., władca słaby, niedoświadczony i prawdop. rozwiązły, ale wykształcony, autor rozpraw filozoficznych i poematów, gościł na swym dworze filozofów (Platon, Ksenokrates, Arystyp z Kyrene i in.). Jego ministrem był historyk Filistos, a Dion, poparty przez Platona, usiłował z Dionizjosa uczynić wzorowego monarchę państwa filozofów, obaj jednak otrzymali dymisję. Usunięty przez Diona, wrócił podstępem na tron, a wygnany po raz drugi mieszkał odtąd przez wiele lat w Koryncie, podobno jako nauczyciel.
DIONIZOS, Bakchos (rzymski Bachus) mit. gr.-rz. bóg wina, płodnych sił natury, plonów; syn Zeusa i Semele, małżonek Ariadny. Gdy przed urodzeniem Dionizosa, na prośby Semele, Zeus objawił jej swą boską postać, Semele zginęła spalona przez piorun. Zeus wszakże uratował dziecko i donosił je, zaszyte w udzie. Dionizos wprowadził uprawę latorośli winneji uczył wytłaczania gron i fermentacji wina w wielu krajach. Podróżował zaś na rydwanie, z wesołym, tłumnym, hałaśliwym orszakiem bachantek, satyrów, sylenów, nimf. Orgiastyczny, koźli, falliczny charakter obrzędów jego kultu, pochodzą. cego zapewne z Tracji, Lidii lub Frygii, a także entuzjazm i ekstaza jego wyznawców zostały z czasem złagodzone pod wpływem kultu Apollina (zob. Melampus). Grecy utożsamiali go z egipskim Ozyrysem, a Rzymianie ze swym bożkiem wina Liberem (Bachusem); zob. Menady; Tyrs; Zagreus.
Św. DIONIZY (St. Denis) apostoł Galii, patron Francji. Wg Grzegorza z Tours, był to biskup wysłany za panowania rzymskiego cesarza Decjusza, 249-51, dla nawracania Parizjów (na wyspie Sekwany). Wraz z dwoma towarzyszami został ścięty w 280 r. na wzgórzu Montmartre, a pochowany 6 mil na północ od miasta, dokąd, wg legendy, zanieść miał po egzekucji swą własną głowę i gdzie merowiński król Dagobert (zob.) wzniósł w 626 opactwo Saint-Denis; zob. (du) Deffand (Tylko pierwszy…).
DIOSKUROWIE gr., ‚synowie Zeusa’, zob. Kastor i Polluks.
DIOTIMA, Deotyma, kapłanka z Mantinei, miała być wg Uczty Platona wieszczką, która przez 10 lat odwracała od Aten grożącą im zarazę, przepisując odpowiednie ofiary. Sokrates opowiada tam o rozmowie z nią, w której odkryła mu swoje zdumiewające poglądy na miłość jako tęsknotę za pięknem i za filozofią. Prawdop. postać fikcyjna.
DIRKE zob. Amfion i Zetos; Byk (Farnezyjski). Łabędź dirkeński (tzn. tebański, beocki) przydomek liryka greckiego Pindara, 518-438 pne., od nazwy Źródła Dirke w okolicach Teb (Beocja), rzekomego miejsca urodzenia poety. Źródło nazwano imieniem legendarnej Dirke, zabitej przez synów Antiopy za brutalne traktowanie ich matki i przemienionej przez Dionizosa w źródło.
DIVUS łac., “boski’, tytuł przysługujący od czasów Juliusza Cezara zmarłym cesarzom rzymskim, nadawany przez senat, nie czyniący z nich jednak bostw, ale raczej „błogosławionych” czy „świętvch”. Również niektóre zmarłe żony cesarzy otrzymywały tytuł diva.
DOBOSZ (Doboszczuk) Aleksy (Ołeksa) głośny zbójnik karpacki, który dowodził bandą opryszków w lesistym paśmie Czarnohory, napadając i rabując dwory, miasteczka i wsie. Znany jest jego napad na dwór Jędrzeja Karpińskiego na Pokuciu w 1741, w chwili narodzin jego syna, Franciszka, przyszłego poety. Legenda uczyniła z Dobosza bohatera biorą. cego od bogatych, rozdającego biednym, „uczonego” (tj. umiejącego czytać i pisać), temat śpiewek i kołomyjek huculskich. Zginął w 1745, zabity przez chłopa ze wsi Kosmacz, który strzelił i zranił śmiertelnie Dobosza, gdy ten drągiem wyłamywał zaparte drzwi jego chaty.
DODONA siedziba prastarej wyroczni Zeusa w górach Epiru w Grecji. Wg mitu gołąb, który przyleciał z egipskich Teb, siadł na dębie w Dodonie i ludzkim głosem polecił założenie wyroczni. Dąb ten był ośrodkiem kultu: kapłan odgadywał wolę boga z poszumu liści dębu, szemrania świętego zródła i gruchania świętych gołębi. Również naczynia i gongi ze spiżu, zawieszone na gałęziach dębu, poruszane wiatrem, bijące o siebie, wydawały dzwięki, z których kapłan dorozumiewał się woli boga. Stąd określenie „spiż dodoński”, tj. papla, gaduła. Zachowane tabliczki z ołowiu, na których wypisywano pytania, świadczą, że radzono się tu rownież w całkiem banalnych sprawach. Kapłani Dodony, gr. Selloi, składali śluby niemycia nóg i spania na gołej ziemi, o czym wspomina już Homer w Iliadzie 16,235; por. Dąb; Drzewa (święte).
DOMY ASTROLOGICZNE części nieba na drodze Słońca, Księżyca i planet służące w astrologii do określania położenia tych ciał niebieskich, a utworzone przez wielkie koła (przecinające północne i południowe punkty horyzontu), przez które ciała niebieskie przechodzą co 24 godziny. Każdy dom ma własne funkcje: 1. dom życia, 2. szczęścia i bogactwa, 3. braci, 4. rodziców i krewnych, 5. dzieci, 6. zdrowia, 7. małżeństwa, 8. śmierci, 9. religii, 10. godności, 11. przyjaciół i dobroczyńców, 12. nieprzyjaciół. Wg układaczy horoskopów astrologicznych planeta pojawiająca się w „domu” wpływa dodatnio a. ujemnie na jego funkcję.
DRACULA (wym. drakula), Dracul (“Smok’ z gr. drákon ‚wąż, smok”), Tepes, Tepez (‚Wbijacz na pal’), Wojewoda na palach, Król na palach, Wołoski diabeł, przydomki hospodara wołoskiego Vlada IV, 1430–77, który rządził Wołoszczyzną, Transylwanią i Mołdawią w latach 1455–62 i 1476–77, zasłynąwszy jako straszliwy, okrutnik. Zgładził co najmniej sto tysięcy ludzi, winnych i niewinnych, każąc ich wbijać na pal (co było jego ulubioną karą), ćwiartować, ścinać, wieszać i żywcem palić na stosie. Sadyzm jego pasjonował umysły Europy zach. długo po jego śmierci; zwł. w Niemczech pojawiały się setki sztychów z koszmarnymi okrucieństwami Draculi, księcia wampirów (bo po śmierci miał się jakoby zmienić w wampira). Dracula ang. powieść o wampirze (1897) Bram Stokera w formie dramatycznego dziennika głównych postaci, przedstawiająca diabelską działalność hrabiego Draculi w górach Transylwani. Zawrotne powodzenie książki owocowało w postaci licznych serii czarnych romansów o Draculi, a później także filmów, jak Nosferatu (1922) E.W. Murnaua, jak film Freddie Francisa (z Barry Andrewsem), Dracula 1973 (z Christopherem Lee), jak rehabilitujący Vladę IV film Doru Nastase i Nosferatu-Wampir (1978) Wernera Herzoga.
DRUON ANTIGONUS legendarny olbrzym z Antwerpii, który obcinał prawą rękę żeglarzom odmawiającym mu haraczu; jego prawicę z kolei obciął inny legendarny olbrzym, Salviús Brabo, kuzyn Juliusza Cezara. Dwie odcięte ręce w herbie Antwerpii wiązano z tą legendą. Fontannę Brabona (1887) przed ratuszem zdobi statua Brabona potrząsającego uciętą ręką Druona.
DRZEWA. Bajka Joatama, najmłodszego syna króla Jerobaala, opowiedziana w biblijnej Księdze Sędziów, 9,7-15. Zeszły się raz drzewa, aby ustanowić nad sobą króla, i zaproponowały tę godność kolejno oliwce, figowcowi i winorośli, ale spotkały ? się z odmową, gdyż oliwka bardziej niż władzę ceniła swoją oliwę, a figowiec i winorośl – swoje owoce. Wtedy drzewa ofiarowały koronę głogowi, a on odpowiedział: „Jeśli naprawdę chcecie, abym był waszym królem, schrońcie się w moim cieniu, a jeżeli nie chcecie, to niechaj was ogień pochłonie!” Drzewa święte. W dawnej religii kreteńskiej kult drzew, a nawet gałęzi, jako bóstw zajmował ważne miejsce (adoracja, ofiary). U Greków drzewa i gaje, już tylko święte, były mieszkaniem lub własnością bóstw, nimf, tak jak źródła, góry itd. Wycinając las, pozostawiano jedno drzewo lub kępę drzew, często poświęcane Artemidzie. Dęby łączono zazw. z Zeusem, oliwki z Ateną, wawrzyn z Apollinem (por. Dafne), platany często z Dionizosem, mirt z Afrodytą. Cyprysy, wiąży i topole białe zdobiły cmentarze, symbolizowały więc także świat podziemny; por, niżej Drzewo (życia); zob. też Brzoza gryzyńska; Cedr libanski; Cyprys; Dąb; Figa (Romulusa); Las. Drzewo Bo, Buddy, mądrości figowiec indyjski, łac. Ficus religiosa, wg legendy drzewo, pod którym Gautama doznał „oświecenia” i stał się Buddą. Pielgrzymki odwiedzają potomka tego świętego dla buddystów figowca we wsi na południe od świętego miasta Gaja w płn.-wsch. Indiach, w stanie Bihar. Drzewo wszechświata, Igdrasil, Yggdrasill, mit. skand. „wielkie drzewo świata”, wiecznie zielony jesion podtrzymujący wszechświat, a wyrastający z ciała olbrzyma Imira (zob.). Konary jesionu obejmują Asgard, a korzenie – Niflheim, Jötunheim i podziemny świat zmarłych. Drzewo złe i dobre przypowieść biblijna, Ew. wg Mat., 12,33; Łuk., 6, 43–6: ,,Nie ma drzewa dobrego, które by rodziło złe owoce, ani złego, które by rodziło dobry”; por. Owoc (Po owocach ich…). Drzewo życia rodzące złote jabłka, strzeżone przez smoka w gaju Hesperyd na zachodnich krańcach świata; por. Herakles (11. praca); w mitologii wielu ludów, również Babilończyków i Asyryjczyków, symbol życia i życiodajnych sił. Teologowie chrześc. uważali je za przeciwstawienie drzewa wiadomości dobrego i złego, łączyli je z drzewem Krzyża św., a wreszcie przedstawiali je jako symbol zbawienia. Jeśli czynią to na zielonym drzewie, cóż będzie na suchym? Biblia, Ew, wg Łuk., 23, 31,
DUCH oznaczał początkowo ‚(od)dech, tchnienie’, tj. właściwość odróżniającą człowieka żywego od nieboszczyka, jak wskazuje etymologia wyrazu i jego odpowiedniki w innych językach: gr. pneuma, łac. spiritus, ang. spirit, ghost, fr. esprit, nm. Geist. Duch Banka. W tragedii Makbet (ok. 1606) Szekspira Banko, jeden z wodzów wojsk króla Szkocji, zostaje zamordowany na rozkaz Makbeta, gdyż wiedźmy przepowiedziały, że potomkowie Banka będą rządzić Szkocją. Duch Banka ukazuje się później, w czasie uczty, Makbetowi, niewidzialny dla innych biesiadników. Banko, choć wymieniany w Kronikach Anglii (zob. Kronika) Holinsheda, nie jest uważany za postać historyczną. Duch czasu, epoki, wieku panujące w jakimś okresie poglądy i tendencje. Duch, kędy chce, tchnie objawia się tam, gdzie chce; natchnienie od woli nie zależy, nie wiadomo, skąd i jak przychodzi; Wulgata, Ew. wg Jana, 3, 8, łac. spiritus ubi vult spirat; zazw. w formie: spiritus flat ubi vult; por, Wiatr (kędy chce…). Duch porusza materię pierwiastek duchowy ożywia wszechświat (określenie przewagi inteligencji, rozumu, nad materią); z Eneidy, 6,727, Wergiliusza: łac. mens agitat molem. Duch przeczenia, nm. der Geist, der stets verneint, diabeł, Mefisto(feles) o sobie w Fauście (cz. 1 Pracownia), Goethego; ros. duch otricánija, duch somnienija duch negacji, duch wątpienia; duch zaprzeczania, duch bluźnierczy (tł, J. Tuwima ) z wiersza Anioł (1827) Puszkina. Duch róży zob, Zaproszenie do tańca. Duch wojewody, czyli U wód opera komiczna (Warszawa 1873) Ludwika Grossmana, libretto WIL. Anczyc. Duch święty, tao, Spiritus Sanctus, kośc. 12.-kat, trzecia Osoba Trójcy Św. Duch wprawdzie jest ochotny, ale ciało mdłe (tj. słabe) z Biblii, Ew. wg Mat., 26, 41. Duchy elementarne Paracelsa i różokrzyżowców, władające czterema elementami (żywiołami): Salamandry (ogien), Gnomy (ziemia), Sylfy (powietrze) i Ondyny (woda).
DUSZA tradycyjna nazwa psychiki człowieka, sumy właściwości i procesów psychicznych; w wielu religiach – niematerialny, niewidzialny, nieśmiertelny pierwiastek życiowy, wychodzący z ciała w momencie śmierci; przen. człowiek, dawn, chłop pańszczyźniany, poddany; zob. Martwy (Martwe dusze); płytka żelazna rozgrzewana do czerwoności i wkładana dawn. do żelazek do prasowania. O Polsko! póki ty duszę anielską Będziesz więziła w czerepie rubasznym, Póty kat będzie rąbał twoje cielsko. J. Słowacki, Podróż do Ziemi Świętej. Grób Agamemnona, 91-93. Dusza człowiek serdeczny, życzliwy, uczynny. Dusza głodna, łaknąca, spragniona w Biblii, Psalm 106, 9. Mówcie, komu czego braknie, Kto z was pragnie, kto z was łaknie? A. Mickiewicz, Dziady, cz. II, 47-48; Chór do ukazujących się zjaw. Dusza m(oj)ej duszy coś najdroższego, najbardziej ukochanego, np. kobieta, muzyka, poezja, por. poemat Fantazja życia, w. 263, Z. Krasińskiego. Dusza Pedra Garcias pieniądze; przypowiastka w przedmowie do powieści (1747) Przypadki Idziego Blasa, fr. Histoire de Gil Blas de Santillane, A.-R. Lesage’a. Dwaj żacy, wędrując do Salamanki, spostrzegli omszały kamień z napisem: ,,Tutaj jest uwięziona dusza licencjata Pedra Garcias”; młodszy żak poszedł dalej, ale starszy odwalił kamień. Pod spodem ukazał się skórzany trzos z setką dukatów i papier z napisem: ,,Przechodniu, któryś miał cierpliwość, aby zrozumieć napis na kamieniu, weź te pieniądze i używaj ich do woli.” Autor upomina czytelnika, aby jak rozsądniejszy z żaków, wyciągnął ź dzieła ukryte w nim nauki moralne. Dusza sprawy jej motor, siła sprawcza, główna sprężyna (o człowieku); tac. spiritus movens (a. rector) Dusza świata, gr. psychē tou kósmou; łac, anima mundi.
DWANAŚCIE tuzin. 12 anatematyzmów, słynnych ‘rozstrzygnięć, postanowień’ ułożonych przez Cyryla z Aleksandrii i przyjętych w 431 przez sobór efeski, potępiających naukę o dwóch osobach w Chrystusie, z którą wystąpił patriarcha Konstantynopola Nestoriusz. 12 plemion Izraela, których patronimicznymi protoplastami miało być potomstwo biblijnego Jakuba (Gen.41). Jakub miał trzynaścioro dzieci, z których dziesięcioro było założycielami plemion Izraela. System dwunastkowy numeracji, podsystem systemu sześćdziesiątkowego, wprowadzonego przez astronomów chaldejskich ok. V w. pne., do dziś zachowany w rachubie czasu (12 godzin), w miarach stopniowych kąta, w anglosaskich miarach i wagach jeszcze w XX w., w walucie bryt. (szyling = 12 pensów) do 1971, w niektórych gałęziach handlu (tuzin; gros = 12 tuzinów) itd.
DYBUK w folklorze żyd. dusza zmarłego grzesznika, która zamieszkała w ciele osoby żyjącej; z hebr. W. dibbuk ‘połączenie; przywiązanie’. Dybuk sztuka (Warszawa 1920; wyst. pol. Łódź 1925) Salomona An-skiego, 1863–1920. Młody jeszybotnik (uczeń szkoły talmudycznej) Chonen,
zakochany w córce bogaczà, Lei, zaprzedaje duszę diabłu, aby dostać Leę. Gdy dowiaduje się o jej zaręczynach, umiera, a po śmierci dusza jego wstępuje w nią jako dybuk. Pod wpływem egzorcyzmów rabina-cudotwórcy opuszcza ciało ukochanej, zabierając jednak i jej duszę. Ojcowie młodych przysięgli sobie niegdyś połączyć swe dzieci ślubem, ale ojciec Lei nie dotrzymał obietnicy, gdy zmarł ojciec Chonena, pozostawiwszy go w biedzie.
DYDONA, Elissa, mit. rz. legendarna córka króla Tyru, która uciekła z Fenicji do pln. Afryki, kiedy jej brat, Pigmalion, król Tyru, zamordował jej męża Sycheusa, aby zagarnąć jego majątek. W Libii król Jarbas ofiarował jej taki obszar ziemi, jaki da się nakryć skórą wołu; Dydona pocięła skórę na tak wąskie pasy, że objęła nimi miejsce, na którym stanęła Byrsa (łac., ‘skóra’), akropol Kartaginy. Wg starszej wersji legendy, opowiedzianej przez Timajosa, Dydona, wierna pamięci zmarłego męża, odpycha natrętne zaloty króla Libii i wreszcie, znękana jego groźbami, rozstaje się z życiem skacząc w płomienie stosu. Inna wersja legendy, powstała w czasie wojen punickich, cofa ją z IX w. pne. do czasów wojny trojańskiej, sprowadza do Kartaginy Eneasza, który budzi w Dydonie miłość; zob. Eneasz (Eneida, 1-4). Heroidy fikcyjne listy miłosne kochanek z legendarnej przeszłości, dzieło Owidiusza, zawierają list Dydony do Eneasza, w którym przypomina mu wszystko, co dla niego uczyniła, i błaga, aby został u niej.
DYWAN Czarodziejski dywan (latający) księcia Husajna (zob. Latający) z Opowieści o księciu Achmadzie (zob.) i wróżce Pari-Banu. Dywan króla Salomona (Sulejmana) legenda muzułmańska oparta na Koranie, 38, 36 („,1 oddaliśmy mu wiatr na usługi, aby go niósł miękko i spiesznie, dokądkolwiek rozkaze”): na dywanie z zielonego jedwabiu ustawiano tron, a prócz króla mieściło się tam całe jego wojsko: po prawicy mężowie i kobiety, po lewicy zaś duchy, król dawał sygnał, a dywan się unosił i lądował na wskazanym miejscu; dla osłony od słońca ptaki z rozpostartymi skrzydłami tworzyły nad nimi baldachim.
DZIEDZILIA, Dziedzilelia, wg Długosza słowiańskie czy polskie bóstwo miłości (odpowiednik gr. Afrodyty), prawdop. od kołysanki matczynej dzidzi-leli czy luli, poczytanej w średniowieczu za pozostałość pogańskiej litanii.
DZIESIĘĆ Dziesięć pokoleń północnych (zw. zaginionymi), które oderwały się od plemienia Judy i utworzyły ok. 929 pne. w płn. Palestynie państwo Izrael; w 721 pnu, uzgromił je król Asyrii Sargon II, zburzył stolice Samarie, a ludność częściowo wytępit, częś. ciowo uprowadził do niewoli; los uprowadzonych nie jest znany, zob, Samarytanie. Dziesięciu sprawiedliwych. Wg Biblii, Gen., 18, 22-32, gdy Bóg zapowiada zburzenie grzesznej Sodomy, a Abraham wstawia się za miastem, Bóg zgadza się nie zatracić Sodomy, jeśli znajdzie się tam choćby dziesięciu sprawiedliwych (nie było ich jednak).
DZIEWANNA mit. słow. bogini łowów, zwierzyny i lasów, wg Długosza odpowiednik Diany; w Polsce topiona jako kukła ze słomy, wraz z Marzanną, w czwartą niedzielę wielkiego postu, aż do XV.
DZIEWIĘĆ liczba uważana za mistyczną od czasów najdawniejszych. Wg pitagorejczyków człowiek jest pełnym akordem z 8 nut, do których dochodzi jeszcze bóstwo jako dziewiąta; arka Deukaliona błąkała się na falach przez 9 dni, póki nie osiadła na szczycie Parnasu; było 9 Muz; 9 dziewic kapłanek wyroczni galijskiej; król etruski Lars Porsenna (zob.) przysięgał na dziewięcioro bogów: Juno, Minerwa, Tinia, Wulkan, Mars, Saturn, Herkules, Summanus i Wedius; dziewiątką plemienia Sabinów byli zaś: Herkules, Romulus, Eskulapius, Bakchus, Eneasz, Westa, Santa, Fortuna i Fides. Hydra miała 9 głów; dzieci Niobe leżały we krwi 9 dni, nim je pochowano; w piekle było 9 rzek, wg innych zaś Styks opływał Hades dziewięciokrotnie; bóg Wulkan zrzucony z Olimpu spadał przez 9 dni. Dziewiątka pojawia się w folklorze wielu krajów jako liczba czarodziejska (por. Abrakadabra). TRZY CZAROWNICE: Dalej, dalej, siostry wiedźmy, Czarodziejski krąg zawiedźmy… Trzykroć tak i trzykroć wspak, Trzykroć jeszcze do dziewięciu: Pst! – już po zaklęciu. W. Szekspir, Makbet, 1, 3; tł. J. Paszkowski.
DZIK w różnych mitologiach siła pustosząca kraj, zsyłana przez mściwych bogów, sprawca śmierci wielu postaci mitycznych, jak Ozyrys, Zeus kretenski, Ankajos, Karmanor z Lidii i bohater irl. Diarmuid; wg niektórych śmierć od kłów dzika ma tu być metaforą zejścia z tego świata za sprawą prastarej bogini podziemi w postaci maciory dzika z kłami kształtu półksiężyców, poprzedniczki Persefony Dzik erymantejski mit. gr. olbrzymi dzik, postrach mieszkańców podgórza Erymantosu w Arkadi; zob. Herakles (4. praca).
DZIMMU pierwszy legendarny władca Japonii z VII-VI w. pne., wg innych z I w. pne., potomek bogini Amaterasu (zob.), założyciel stolicy Jamato i obecnej dynastii jap.
DZIWOŻONY, mamuny, boginki, rusałki mitologii słowiańskiej, niekiedy dobrotliwe, częściej złośliwe, mieszkające pod ziemią, w jeziorach, osypiskach skalnych i pieczarach górskich.
DAMSZYD, Dżemszyd, wczesny, legendarny król Persji, sławiony w Księdze królów, pers. Szahname, poety Firdausiego. Miał być wynalazcą medycyny, tkactwa, ślusarstwa, żeglarstwa i in. sztuk i rzemiosł. Jego panowanie było okresem dobrobytu i świetności, ale na koniec Dzamszydem zawładnęła pycha wywołująca gniew bogów. Oni też sprawili, że stracił tron i musiał powędrować. jako nędzarz, w łachmanach. Wreszcie zamordowano go z polecenia Zohaka (Dahaka), uzurpatora, który zawładnął tronem. Wspomina o nim także Omar (zob.) Chajjam w swych rubajjatach (zob.), pisząc o „dworach, na których Dżamszyd puszył się i popijał”.
DŻINNY (z arab., r.m. l.poj. dżinn; r.ż. dżinnija) geniusze, demony legendy muzułmańskiej, zrodzone z ognia na 2000 lat przed stworzeniem Adama z gliny. Obdarzone nadnaturalną potęgą, mogą przybierać postacie różnych zwierząt i potworów, a także ludzi, zjawiać się i znikać, przy czym złośliwe dżinny są ohydnie brzydkie, a. dobre – piękne. Występują m.in. w poezji staroarabskiej i w Baśniach z 1001 nocy (zob. Tysiąc); por. Afryt; Eblis; Ghul.
Z marzeń i snów 