EBLIS, iblis, Lucyfer legendy muzułmańskiej, władca dżinnów (zob.), który nazywał się przed upadkiem Azazel (zob.). Allah, stworzywszy Adama, kazał go czcić wszystkim aniołom, ale Azazel odpowiedział: ,,Stworzyłeś mnie z bezdymnego ognia; czemu miałbym szanować stworzenie ulepione z prochu?” Allaha rozgniewała ta butna odpowiedź, przemienił więc nieposłusznego anioła w szejtana (diabła), ojca pięciu diabłów. Byli to: Tir, sprawca śmiertelnych wypadków; Awar, demon lubieżności; Dasim, mąciwoda, podżegacz do kłótni; Sut, ojciec klamstwa; Zalambur, specjalizujący się w oszustwie kupieckim, handlowym.
ECHIDNA mit. gr. córka Tartaru i Gai, straszliwy potwór, pół kobieta, pół wąż. Z mężem Tyfonem mieszkała u Arymerón y Cyligii i zrodziła mu Ortosa (wielogłowego psa Geryona), stugłowego smoka Hesperyd, Cerbera, hydrę lernejską, Chimerę, Sfinksa, lwa nemejskiego, Scyllę, Gorgonę i sępa, który wydziobywał Prometeuszowi wątrobę; gr., ‚wąż?.
ECHO mit. gr. oreada beocka, uosobienie powracającej fali dźwięku odbitego od przeszkód. Różne mity tłumaczą, dlaczego nimfa ta zdaje się być bezcielesnym głosem: gdy piękny Narcyz (zob.) wzgardził jej uczuciem, zaczęła zanikać, aż został sam głos; ukarana za gadatliwość przez Herę, nie mogła sama pierwsza zabierać głosu ani milczeć, gdy kto inny mówit; kiedy odrzuciła miłość bożka Pana, ten pomieszał zmysły kilku pasterzy, którzy rozszarpali ją na szczątki, tak że tylko głos pozostał; gr., ‚echo, odbicie głosu’.
EDDA nazwa nadana dwóm islandzkim zbiorom wczesnej mitologii skandynawskiej.
EDYP, gr. Oidipous ‚opuchłonogi’, mit. gr. wnuk Labdakosa, syn Lajosa, króla Teb, i Jokasty, gł. bohater cyklu tebańskiego. W najpopularniejszej wersji mitu, propagowanej przez Delfy i przyjętej przez tragików gr., Apollo ostrzega Lajosa, za pośrednictwem wyroczni delfickiej przed spłodzeniem syna, bo temu przeznaczone jest zabić ojca i poślubić własną matkę. Gdy więc Jokasta mimo to urodziła syna, Lajos kazał przebić niemowlęciu stopy gwoździem i porzucić je w górach Kitajronu. Tam znalazł je pasterz i zaniósł do króla Koryntu Polybosa i królowej Merope, którzy, będąc bezdzietni, wychowali chłopca jako własnego syna i nazwali go Edypem. Gdy już jako młodzieniec odwiedził wyrocznię delficką, usłyszał, że zabije ojca i ożeni się z matką; przerażony, sądząc, że odnosi się to do Polybosa i Merope, postanowił nigdy nie wracać do Koryntu. Wędrując przez Fokidę, spotkał na wąskiej drodze Lajosa, zmierzającego do Delf; gdy Edyp nie dość szybko uskoczył przed wozem Lajosa, doszło do kłótni i bójki, w której Edyp zabił Lajosa, nie wiedząc, że popełnia ojcobójstwo; po czym udał się do Teb, nękanych przez Sfinksa, potwora, który zadawał przechodniom zagadki i pożerał ich potem, gdy nie umieli ich rozwiązać. Kreon, brat Jokasty i regent Teb, obiecał królestwo i rękę Jokasty temu, kto uwolni Teby od potwora. Edyp rozwiązał zagadkę Sfinksa (zob. Sfinks 2), został królem Teb i pojął Jokastę za żonę. Mieli dwóch synów, Eteoklesa i Polinika, i dwie córki, Antygonę i Ismenę. Po latach na miasto spadła zaraza i głód. Zapytana wyrocznia objawiła, że plagi ustaną, gdy zabójca Lajosa zostanie wygnany z miasta. Edyp przeprowadza energiczne śledztwo, aby zabójcę znaleźć. W końcu udaje mu się odkryć straszliwą prawdę. Nie mogąc znieść hańby i wstydu Jokasta wiesza się, Edyp się oślepia jej broszką i idzie jako żebrak na wygnanie, gdzie wiernie towarzyszy mu kochająca córka (i siostra) Antygona. Wreszcie znajduje śmierć w lasku poświęconym eumenidom w Kolonos (w Attyce); zob. Antygona; Siedem (Siedmiu przeciw Tebom).
EFEZ prastare miasto na zach. wybrzeżu Azji Mniejszej nad ujściem rzeki Kajstros, najważniejsze z 12 miast jońskich w Azji Mn., wielki i bogaty ośrodek handlu i kultu małoazjatyckiej bogini płodności, zwanej później Artemidą efeską, słynny z jej świątyni. Miasto zasiedlone przez Greków ok. 1100 pne., a jeszcze w ne. długo jedno z pierwszych miast świata; ok. 545-466 pne. pod władzą Persów, a 133 pne. – 395 ne. Rzymian, ale greckie w charakterze aż do 1426, odkąd jest w posiadaniu Turków. Pierwsza świątynia Artemidy efeskiej (joński dipteros), zbud. w poł. VI w. pne. przez Chersifrona z Knossos, spalona przez Herostratosa (zob.); na jej miejscu zbud. w IV w. nową, olbrzymią świątynię, Artemizjon, jeden z cudów świata” (zob. Siedem). Miejsce ur. Heraklita. Powstała tam jedna z pierwszych wielkich gmin chrześc., założenie jej przypisuje się św. Pawłowi, który mieszkał tam w 55-58 (Biblia, Dzieje Ap., 18, 19; 19, 1); zob. Diana (z Efezu; Świątynia Diany); Artemida. Litery efeskie znaki pisma uważane za mistyczne przez efezjan, którzy chętnie zajmowali się magią; znakami takimi naznaczone były stopy, pas i korona Artemidy efeskiej.
EGERIA mit. rz. bogini a. nimfa wodna, czczona w Arycji, w gaju Diany Nemorensis, i (wraz z Kamenami) na zewnątrz Porta Capena w Rzymie. Kobiety w ciąży składały jej ofiary dla łatwego rozwiązania. Miała być powiernicą, doradczynią i żoną a. przyjaciółką Numy Pompiliusza; przen. inspiratorka, doradczyni, powiernica, towarzyszka duchowa męża stanu, artysty.
EGEUSZ, gr. Aigeús, mit. gr. prawdop. uosobienie Posejdona z Aegae (Edessa w Macedonii), stąd Tezeusz nazywany jest czasem jego synem, a czasem Posejdona. W legendzie – król Aten. Gdy Tezeusz popłynął na Kretę, aby zabić potwora Minotaura (zob. Minos), któremu Ateny składały coroczny haracz z 7 dziewcząt i 7 chłopców, w drodze powrotnej zapomniał zmienić czarne żagle na białe, co miało być znakiem, że wyprawa się powiodła. Ujrzawszy czarne żagle, Egeusz w przystępie rozpaczy skoczył do morza i utonął; stąd pochodzić ma nazwa M. Egejskiego a. od królowej Amazonek, Egei, która w nim utonęła, lub od miasta Aegae; por. Tristan i Izolda.
EGIDA, łac. aegis dpn. aegidis, ‘koźla skóra; tarcza Zeusa’, mit. gr. tarcza sporządzona przez Hefajstosa z metalu a. ze skóry kozy Amaltei, cudowny atrybut Zeusa, później – z wężami i głową Gorgony (zob.) – Ateny, wreszcie Apollina; por. Homera Odyseja, 11, 634, Iliada, 5, 741; 8, 349.
EGINHARD I EMMA postacie z legendy karolińskiej, której jądrem historycznym jest fakt, że Berta, jedna z siedmiu córek Karola Wielkiego, miała romans z Angilbertem. Dała mu dwóch synów. Oboje popadli u cesarza na czas dłuższy w niełaskę, w końcu jednak przyszło do pojednania. Angilbert występuje w baśni pod bardziej znanym imieniem Eginhard (a. Einhard, jedna z gł. postaci renesansu karolińskiego, uczony frankijski, ok. 770–840, autor słynnej biografii Życie Karola Wielkiego, wyd. pol. 1934), a imię Berty zastąpiono imieniem żony Eginharda, Emmy, która staje się w ten sposób królewną. Najbardziej wyraziste elementy legendy to: motyw śniegu (Emma niesie ukochanego po śniegu, a ślady stóp ją zdradzają), motyw Genowefy (kochankowie uciekają w góry Spessartu, a ojciec natrafia na nich w czasie polowania), motyw poznania (ojciec poznaje córkę po swej ulubionej potrawie, którą mu przygotowała).
EGIPSKI. Egipska pszenica w Biblii, Gen., 42, 2; przen. obfitość, zyski, korzyści, osiągalne w obcym kraju, za granicą. Sztuka (Kraków 1932) Marii Jasnorzewskiej- Pawlikowskiej; przybyły zza granicy pasierb zakochuje się w macosze z wzajemnością; byłoby to nieomal kazirodztwem, gdyby się nie okazało, że jest on synem innego ojca, co rozgrzesza i uświęca uczucie obojga zakochanych. Egipskie ciemności zob. Mojżesz (Dziesięć plag, 9). Egipskie dni nieszczęśliwe, feralne, w które nic nie należy przedsiębrać. Astrolodzy staroż. Egiptu wyznaczali 2 takie dni w miesiącu, ale ostatni poniedziałek kwietnia, drugi w sierpniu i ostatni w grudniu były, jak się zdaje, szczególnie pechowe.. Egipskie korony. Egipt starożytny powstał ze zjednoczenia ok. 2850 pne. dwu państw: Górnego (płd.) i Dolnego (płn.) Egiptu. Jako władcy obu krajów, faraonowie nosili korony złożone z Białej korony południa i Czerwonej – północy. Egipski złodziej, w komedii Wieczór trzech króli, 5, 1, 112, Szekspira, pochodzi z opowieści o Teagenesie i Charyklei (zob.) Heliodora z Emesy (III w.). Kochanków porywa pirat, który zakochuje się w Charyklei; ścigany, ukrywa się z nią i ze swymi skarbami w pieczarze. Gdy ucieczka okazuje się niemożliwa, nie chcąc, aby ukochana go przeżyła, przebija ją (jak mu się wydaje) mieczem. Czemuż bym nie miał, jak egipski złodziej, Zabić przed śmiercią to, co sercu drogie? tł. St. Dygat. Mumia egipska przen. ktoś znieruchomiały i uparcie milczący. Niewola egipska Izraelitów, treść I części biblijnej Księgi Wyjścia (Ex., 1, 1-12, 36); przen. długotrwate, przymusowe zatrzymanie kogoś a. (rzadziej) czegoś. Plagi egipskie zob. Mojżesz (Dziesięć plag).
EGIST, gr. Aigisthos, mit. gr. u Homera (Odyseja, 3, 517) uwodziciel Klitajmestry, żony Agamemnona, w czasie gdy jej mąż był na wojnie trojańskiej. Po jego powrocie do Argos Egist z Klitajmestrą zamordowali Agamemnona i jego brankę, Kasandrę, córkę Priama. Śmierć ojca pomścili Orestes i Elektra, zabijając matkę i Egista. Wersja późniejsza czyni go kazirodczym synem Tyestesa i jego córki Pelopii, zrodzonym po śmierci starszych synów, zamordowanych przez stryja Egista, Atreusza. Jako mściciel swych braci (i wujów) miał zabić Atreusza, objąć władzę w Mykenach, po czym, gdy Agamemnon wyruszył pod Troję, uwieść jego żonę. Występuje w Agamemnonie (458 pne.) i Ofiarnicach (gr. Choephóroi, 458 pne.) Ajschylosa, Elektrze (410 pne.) Sofoklesa, Agamemnonie (I w. ne.) Seneki Mł., Orestesie (1750) Woltera, Agamemnonie (1783) Vittoria Alfieri, w tragedii Żałoba przystoi Elektrze (1931) Eugene O’Neilla (jako Adam Brandt) i w Elektrze (1937) J.Giraudoux.
EIRENE mit. gr. uosobienie pokoju, łac. Pax, jedna z trzech hor (zob.); stąd imię Irena.
EKLEZJASTES, Kohelet (hebr., ‚kaznodzieja’ od qahal’‘zgromadzenie’) księga Biblii, dawn. błędnie przypisywana królowi Salomonowi, częściowo dlatego, że autor dzieło swe wkłada w usta wielkiego króla, powstała prawdop. ok. 200 pne., esej filozoficzny, głoszący, że skoro „Wszystko jest marność” (łac. omnia vanitas), należy używać życia.
EKLEZJASTYK, hebr. Mišlê, ‚Przypowieści’, czyli Mądrość Jezusa, syna Syracha, księga Biblii (uważana przez protestantów za apokryf) pochodząca ze 132-131 pne. lub z 274–273 pne., której tematem jest pochwała mądrości, boskich dzieł natury i wielkich ludzi, z łac. ecclesiastici libri księgi do czytania w kościołach’, w odróżnieniu od kanonicznych.
EKSTAZA psych. stan marzycielskiego zachwytu o pokroju majaczeniowym, często o treści relig., z uwagi od rzeczywistości; pot. stan zachwycenia, uniesienia; relig. stan mistycznego transu, gdy umysł i wyobraźnia pochłonięte są przez sprawy boskie lub kosmiczne, przez wizje rzeczy niedostępnych zmysłom; o nim wspomina św. Paweł w Biblii, 2. List do Korynt., 12,2-4, mówiąc, że był porwany do trzeciego nieba i słyszał tajemne słowa ,,nie wiem, czy w ciele, czy poza ciałem”; również św. Jan (Apok., 1, 10) mówi, że był „W duchu”, tj. w ekstazie, gdy oglądał swe wizje apokaliptyczne; z gr. ékstasis ‘naruszenie; obłęd; zdumienie; trans’.
ELAINE w legendzie arturiańskiej imię kilku dam śmiertelnie zakochanych w Lancelocie; por. Dama (z Shalott).
ELEKTRA postać mit. gr. nie pochodząca z tradycji, nie znana epikom (również Homerowi). Pierwsza wzmianka o niej w Orestei Stesichorosa, ok. 632-ok. 552 pne., wzięta nie wiadomo skąd, a dalszy rozwój postaci zawdzięczamy literaturze gr. Córka Agamemnona i Klitajmestry, siostra Ifigenii i Orestesa. W Elektrze (ok. 415 pne.) Sofoklesa ratuje Orestesa jako dziecko przed mordercami ich ojca. w Ofiarnicach (458 pne.) Ajschylosa odnosi się nieodmiennie wrogo do matki i Egista, radośnie witając brata; wraz z nim wywołuje ducha Agamemnona, ale nie bierze czynnego udziału w zabójstwach. W Elektrze (413 pne.) Eurypidesa jest nieomal opętana nienawiścią, rozpamiętuje swe krzywdy, bierze udział w mordowaniu Klitajmestry, po czym wyrzuty sumienia prowadzą ją na skraj obłędu.
ELFY mit. germ. rodzaj niewielkich istot nadprzyrodzonych, mających magiczną zdolność pomagania a. szkodzenia ludziom (elfy świetlane i elfy czarne); w baśniach i lit. istoty lekkie, zwiewne, igrające, chochliki, duszki. Córka króla elfów duńska pop. pieśń liryczna; Sir Oluf, na nocnej przejażdżce konnej po łące, spotyka tańczące elfy i jest kilkakrotnie zapraszany do tańca przez królewnę elfów, ale odmawia. Wtedy dziewczyna uderza go w serce. Martwego koń odwozi do domu.
ELIASZ z Tiszbe w Gilead, wielki prorok izraelski z 1. poł. IX w. pne., jedna z głównych postaci Biblii, czczona przez mozaizm, chrześcijaństwo (zwł. zakon karmelitów) i islam. Pojawia się nagle (3. Ks. Król., 17, 1), aby ratować religię Jehowy, zagrożoną przez działalność niegodziwej Jezabel (zob.), żony Achaba (zob.), która wprowadziła kult Baala. W czasie wielkiej suszy, którą prorok przepowiedział, Eliasza żywią kruki chlebem i mięsem nad potokiem Karit, a potem pewna wdowa w Sarepcie – chlebem i wodą, a Eliasz przywraca życie zmarłemu synowi wdowy. W obecności króla Achaba wyzywa 450 proroków Baala i 400 proroków Aszery do dramatycznego współzawodnictwa ze sobą na górze Karmel, gdzie wzniesiono 2 oltarze, jeden Baalowi, a drugi Jehowie. Baal był głuchy na wołania swych proroków, a Jahwe odpowiedział Eliaszowi, zsyłając ogień z nieba, na co lud pojmał kapłanów Baala, a Eliasz zabił ich mieczem. Gdy Jezabel zagroziła zemstą, a strwożony Eliasz uciekł na puszczę i siadłszy pod jałowcem prosił Boga o śmierć, pojawił się anioł i nakarmił go podpłomykiem i wodą (3. Ks. Król., 19). Eliasz nie umarł, ale został porwany żywcem do nieba przez trąbę powietrzną, gdy wóz ognisty i konie ogniste rozłączyły go z jego następcą, Elizeuszem, na którego wzlatujący Eliasz zrzucił swój płaszcz, Stąd wyrażenie „płaszcz Eliasza” oznacza ‘objęcie po kimś stanowiska a. przekazanie komuś swej funkcji, swego urzędu’; z hebr. eliyāhu ‚Jahwe, (mój) Bóg, jest Bogiem’,
ELIDA, gr. Ēlis, Eleía, kraina historyczna w płn.-zach. części Peloponezu, żyzna, rolnicza, nawodniona rzekami Alfejosem i Penejosem, słynna z hodowli bydła i koni. Swą godność kraju świętego, którego mieszkańcom przyznano przywileje kapłańskie, zawdzięczała najsławniejszemu okręgowi kultowemu Zeusa w Olimpii, miejscu igrzysk olimpijskich od 776 pne, do 394 ne., w których brała udział cała Grecja.
ELIZEUSZ prorok biblijny, sługa i uczeń Eliasza (zob.), którego płaszcz był znakiem następstwa Elizeusza w posłannictwie prorockim. W przeciwieństwie do swego poprzednika był wytworny i opanowany. Działał przez 50 lat, będąc doradcą czterech królów Izraela (ok. 850–790 pne.); por. Biblia, 4. Ks. Król. 2–13. Ukaranie chłopców. Gdy Elizeusz szedł drogą z Jerycha (gdzie uzdatnił wodę do picia, wpuszczając do źródeł soli) do Betelu, dzieci naśmiewały się z niego, wołając: ,,Chodź no, łysy!”, a on przeklął je w imię Pańskie. I wyszły z lasu dwa niedźwiedzie i rozszarpały z nich czterdzieści dwoje dzieci. Wskrzeszenie dziecka Sunamitki, Bogata, ale bezdzietna Sunamitka udzieliła gościny Elizeuszowi, który w nagrodę zapowiada jej syna. Synek jednak po kilku latach nagle umiera. Elizeusz go wskrzesza. Wśród innych cudów czynionych przez Elizeusza: pomnożenie bochenków chleba, uzdrowienie z trądu Naamana, nakazanie utopionemu ostrzu siekiery, aby wypłynęło z wody.
ELIZJUM, Pola Elizejskie, Kraina Cieni, Wyspy Błogosławionych i Szczęśliwych, mit.gr. i rz. kraina wiosny i szczęścia, miejsce pobytu dusz błogosławionych zmarłych, wyspy na Zachodzie, nad Oceanem a. laki asfodelowe pod ziemią, w Hadesie; gr. Elýsion pedion.
ELOHIM u staroż. ludów semickich ogólna nazwa bóstwa, w hebr. l.mn. – ‚elohim (od l.poj. ‚eloakh) znacząca ‚bogowie’, ale często interpretowana w Biblii jako l.poj., w sensie „Bóg’, dostojna nazwa zastępcza niewymawialnego (por. Dekalog, 2. przykazanie) imienia Jahwe.
Św. ELŻBIETA wg Biblii córka Aarona, żona kapłana Zachariasza. Archanioł Gabriel obwieścił mu, że Elżbieta, choć bezpłodna i wiekowa, urodzi mu syna imieniem Jan (Chrzciciel). Jej gł. znaczenie liturgiczne i artystyczne mieści się w scenie Nawiedzenia jej przez Marię; Łuk., 1, 5-22, 39–56.
EMBLA mit. skand. pierwsza kobieta, stworzona z esionu przez Odyna, Vili i Ve; por. Ask.
EMBLEMAT godło, oznaka, atrybut, znak, symbol(iczna figura), wizerunek z ukrytym, „wrzuconym” znaczeniem; z gr. emblema ‚wstawka, ozdoba’ od emballein ‘wrzucać, wkładać. Przykłady tradycyjnych, prostych emblematów: Baranek, pelikan, ryba itd. – Chrystus. Berło – władza. Biel – czystość, dziewictwo. Feniks – zmartwychwstanie. Gołąb – pokój. Gołębica – Duch Św. Kielich – eucharystia. Kotwica – nadzieja. Krzyż – chrześcijaństwo. Młot – praca. Półksiężyc – islam; Turcja. Ręka z chmur – Bóg Ojciec. Serce – miłość. Trójkąt równoboczny w kole (a. Koło w trójkącie) – Trójca Św. Waga – sprawiedliwość. Wawrzyn – zwycięstwo. Zob. też Ewangelia (Ewangeliści, symbole); Zwierzęta (jako symbole).
EMPIREUM najwyższa, empirejska sfera nieba w staroż. i śrdw. kosmologii, opisywana zazw. jako sfera ognia i światła; transcendentnie wzniosłe miejsce, uważane za źródło czystej myśli i szczytnych idei; raj, niebo, firmament; z gr. empýrios ‘ognisty’ od pyr ‘ogień”.
ENDYMION mit. gr. piękny, młody ukochany bogini księżyca Selene a. Artemidy, myśliwy a. pasterz, którego Zeus na prośbę Selene obdarzył wieczną młodością, urodą i nieprzespanym snem w grocie góry Latmos, aby bogini mogła go swobodnie odwiedzać w każdą noc księżycową i całować do woli, a nawet (wg innej wersji) mieć z nim 50 córek. Wg niektórych, legenda Endymiona jest tylko obrazem jego śmierci a. w ogóle snu śmierci, stąd częstotliwość wizerunków Endymiona i Artemidy (Diany) a. Seleny na sarkofagach antycznych; również malowidła w Herkulanum i Pompei.
ENEASZ, Aineias, mit. gr.-rz. bohater Eneidy Wergiliusza, syn śmiertelnika Anchizesa i bogini Afrodyty. Wg Homera najdzielniejszy po Hektorze wódz trojański, władca Dardanów, krewny króla Priama, w Iliadzie postać drugoplanowa. Afrodyta ratuje go w czasie walki z Diomedesem. Po zburzeniu Troi panuje nad Troadą. Ale Wergiliusz idzie za inną legendą, wg której Eneasz wynosi z płonącej Troi na barkach starego ojca, zabierając żonę Kreuzę, syna Askaniusza i domowe penaty. Wraz z grupą zwolenników wyrusza, aby dać początek nowemu narodowi. Po kilkuletniej wędrówce przybywa do Italii, gdzie zakłada kolonię, od której pochodzić mieli Rzymianie, por. Askaniusz; Lawinia .
ENERGUMEN dawn. opętany przez czarta, złego ducha, demona; przen. fanatyczny zwolennik, adherent, entuzjasta, opętaniec; z późn. gr. energoúmenos “będący przedmiotem działania’.
ENKELADOS mit. gr. najpotężniejszy ze sturękich gigantów, synów Tartaru i Gai, którzy zbuntowali się przeciw Zeusowi; Zeus uwięził Enkeladosa pod ziemią, przywaliwszy go Etną, z której dobywają się niekiedy płomienne oddechy giganta.
EOL gr. Aiolos, mit. gr. władca wiatrów zob. Wiatr(y). W Odysei, 10, Homera śmiertelnik, ulubieniec bogów, mieszkający z 6 synami i 6 córkami na pływającej wyspie Ajolii. Dał Odyssowi na drogę wór skórzany z zamkniętymi w nim przeciwnymi wiatrami, a gdy okręt dobijał już, w czasie snu Odyssa, do Itaki, jego towarzysze, myśląc, że w worze są skarby, otworzyli go. Oswobodzone wichry zapędziły okręt z powrotem do Ajolii, ale tym razem Eol, zrozumiawszy, że na Odyssie ciąży klątwa bogów, odmówił mu pomocy. W Eneidzie, 1, 51, Wergiliusza jest bożkiem, który więzi wiatry w pieczarach Eolii.
EOS mit. gr. bogini Jutrzenki (rz. Aurora), postać raczej mitu niż kultu, siostra Heliosa i Selene, klusująca po porannym niebie wozem zaprzężonym w parę koni, Lamposa i Faetona (Świecącego i Błyszczącego), poprzedzana przez gwiazdę zaranną. Jej przydomkami, zwł. u Homera, są: „różanopalca”, gr. rhododáktylos, „złociście przyodziana”, gr. krokópeplos. Z niejasnych powodów wyobrażano ją sobie jako bardzo kochliwą, stąd większość mitów o niej polega na porywaniu przez nią przystojnych mężczyzn w celach miłosnych. Najdawniejszym jej kochankiem był Titonos (zob.), z ich związku urodził się Memnon; porwała też pięknego łowcę Oriona (zob.), którego zazdrosna Artemida zabiła strzałą z łuku (co było niezwykłe, gdyż zabijała zwykle kobiety, a nie mężczyzn). Również Kefalosa (zob.) umiała Eos zabrać Prokrydzie, namówiwszy go, aby wypróbował trwałość uczuć swej żony. Uskrzydlona Eos często w gr. malarstwie wazowym; zob. Aurora. Łzy Eos rosa poranna; co rano Eos opłakuje rosą swego syna, Memnona, zabitego przez Achillesa.
EPIFANIA, gr. epiphaneia ‘objawienie się, ukazanie się’, mit. gr. pojawienie się boga, zarówno optyczne, jak i akustyczne (w odróżnieniu od wizji). U Homera bogowie stale objawiają się ludziom, pomagając im, radząc, ratując w walce, interweniując, szkodząc, przynosząc polecenia, uprawiając z nimi miłość, we własnej postaci a. przybierając dowolną inną. W całej starogr. literaturze pojawiają się epifanie mityczne a. poetyckie, umiejscawiane w dalekiej przeszłości, również w historiach bajecznych, por. Filemon i Baucis. Dionizos pojawia się, aby przekonać niedowiarków, Pan, aby zawrzeć z Atenami układ o wzajemnej pomocy; najczęstsze rodzaje to pojawienie się w czasie bitwy, aby wspomóc a. przerazić, i epifanie w celach leczniczych (Asklepios, we śnie); chrześc. liturgiczna nazwa święta Trzech Króli (6 I), wprowadzona w IV w., aby upamiętnić objawienie się Chrystusa poganom (w osobach trzech magów), jeden z najpopularniejszych tematów ikonografii starochrześc. (sarkofagi, mozaika w S. Maria Maggiore, Rzym, V w.), śrdw., renesansowej, np. Gozzoli, Botticelli, Leonardo, i barokowej.
EPIGONI, gr. Epígonai “później urodzeni’, mit. gr. synowie wodzów poległych w wyprawie ,,siedmiu przeciw Tebom” (zob. Adrast; Siedem). W 10 lat później, w odwet za śmierć poległych ojców, zdobyli i złupili Teby; hist. następcy diadochów (zob.); przen, nietwórczy naśladowcy utalentowanych poprzedników a, kontynuatorzy przeżywających się kierunków sztuki a, nauki.
EPIMENIDES na pół legendarny teolog i cudotwórca kreteński, który jako dziecko, pasając owce swego ojca, miał wejść do jaskini, zasnąć, przespać 57 lat i ku swemu zdumieniu przekonać się, że jego brat jest starcem. Wg Platona był w Atenach ok. 1. 500 pne., głosząc proroctwa, wg innych był tam ok. 600 pne., aby oczyścić miasto od zmazy religijnej po rzezi uczestników zamachu stanu Kylona, którzy daremnie szukali schronienia u ołtarzy bogów. Tym różnicom dat towarzyszą legendy o jego długowieczności (miał żyć 157 a. 299 lat). Przypisywano mu wiele nie zachowanych utworów poetyckich.
EPIMETEUSZ gr., ‚mądry po szkodzie’, brat Prometeusza, mąż Pandory.
ERATO mit. gr. Muza (zob.) miłosnej poezji i muzyki, przedstawiana z małą lirą; gr., dosł. “pożądana, namiętna’.
EREB mit. gr. najciemniejsza głębia podziemnego świata cieni, Hadesu, krainy zmarłych; bóg ciemności, syn Chaosu, brat Nocy, z którą spłodził Dzień i Eter; Tartar; gr. érebos ‘mrok’.
ERECHTEUSZ bajeczny król Aten, syn Pandiona, syna Erichtoniosa, z którym Erechteusza często utożsamiano. Erichtonios miał być synem Hefajstosa i Ziemi: gdy bóg napastował broniącą mu się, dziewiczą boginię Atenę, jego nasienie spłynęło na ziemię, po czym wyrósł z niego mały Erichtonios, w którego imieniu zawarte jest imię jego matki (gr. chthón ‘ziemia’). Ziemia powierzyła dziecko Atenie, która włożyła je do skrzyni i dała ją trzem córkom Kekropsa (zob.) pod opiekę, nie pozwalając im jednak skrzyni otwierać. Ciekawość przemogła wszakże, ale siostry były tak przerażone widokiem niemowlęcia z wężami zamiast nóg, że oszalały i rzuciły się w przepaść z Akropolu. O Erechteuszu zaś powiadano, że gdy radził się wyroczni w Delfach, jak pokonać Traka Eumolposa (syna Posejdona), który najechał Attykę, wyrocznia kazala mu poświęcić jedną ze swych córek. Poświęcono Chtonię, za jej zgodą; pozostałe córki popełniły samobójstwo. Jest to temat nie zachowanej tragedii Erechteusz Eurypidesa, znanej z wielu cytatów późniejszych autorów. Nieprzyjaciela odparto, ale rozgniewany Posejdon zabił Erechteusza. Związek między Erechteuszem a Posejdonem jest niejasny, gdyż bóg morza czczony był w Atenach jako Posejdon-Erechteusz. Erichtoniosowi przypisywano wprowadzenie do Aten kultu Ateny, od której otrzymał 2 krople krwi Gorgony: jedna kropla truła, druga leczyła. Wynalazł a. wprowadził m.in. wóz na kołach, dlatego był często utożsamiany z gwiazdozbiorem Woźnicy.
ERIDU starożytne miasto sumeryjskie w pobliżu miasta Ur, jedno z najstarszych w Mezopotami, prawdop. położone kiedyś nad Zatoką Perską, która się obecnie nie rozciąga tak daleko na północ; ośrodek kultu boga Enki i jego babilonsko-asyryjskiego odpowiednika – Ea.
ERIS mit. gr. uosobienie waśni, niezgody, rywalizacji, współzawodnictwa (które może być dwojakie – złe albo dobre; dobrym, wg Hezjoda, jest współzawodnictwo w pracy). Ogólnie jednak jest to Zatarg, Spór – W tej postaci Eris towarzyszy Aresowi, czasem jako jego siostra, w scenach bitewnych Homera; Iliada, 4, 440. Gdy Zeus postanowił rozpętać wojnę trojańską, aby ulżyć Ziemi, jęczącej pod brzemieniem tylu ludzi, posłał Eris na ślub Peleja (zob. Peleus) i Tetydy, gdzie wznieciła spór między boginiami o to, która z nich jest najpiękniejsza, co doprowadziło do ,,sądu Parysa” (zob. Parys) i do wojny.
EROS mit. gr. bóg miłości, syn Aresa i Afrodyty, wg dawniejszej tradycji gr. wyłoniona z Chaosu sita spajająca wszechświat. U Homera gwałtowny popęd seksualny, wiążący Parysa z Heleną, Zeusa z Herą, nie dający spokoju zalotnikom Penelopy; Iliada, 3, 442; 14, 295; Odyseja, 18, 212. Hezjod opiewa jego wpływ na bogów i ludzi, orficy czynią z niego stworzyciela świata, ale w wyobraźni ludu, poetów i artystów był uskrzydlonym chłopcem, a w hellenistycznych czasach dzieckiem-urwisem, trafiającym z łuku strzałami miłości w serca bogów i śmiertelników, budząc nie tylko miłość między płciami, ale też przyjaźń i miłość między mężczyznami i chłopcami. Portrety jego wystawiano w. gimnazjonach, a Spartanie składali mu ofiary przed bitwą; zob. też Amor; Kupido; Psyche.
ERYK, Eric, imię skand. licznych królów i książąt; legendarny Eryk, król Szwecji, który obracając czapkę mógł zmieniać kierunek wiatru; św. Eryk (zm. 1160), król płn. Szwecji, przywódca krucjaty fińskiej, nawrócił Finów przy pomocy miecza, zabity przez pogańskiego księcia duńskiego, patron Szwecji; stąd imiona książąt pomorskich; imię przypomniane przez romantyzm.
ERYNIE mit. gr. mścicielki przelanej krwi, zwł. zbrodni popełnionych na bliskich krewnych (rzymskie furie), zrodzone z kropel krwi spadłej na ziemię z Uranosa, kiedy kastrował go syn, Kronos. Przedstawiane ze skrzydłami, rozwianymi włosami, w których wiły się węże, z pochodniami w rękach, z twarzami wykrzywionymi wściekłością. Ścigały przestępcę nieubłaganie i nieznużenie, pędząc go ku obłędowi i śmierci. Grają szczególnie znaczną rolę w micie o Orestesie (zob.). Nie śmiejąc wymówić ich nazwy, nazywano je eumenidami, ‚dobroczynnymi’, a. semnai, ‚wzniosłe’, tj. imionami łaskawych opiekunek urodzaju, jak i erynie zrodzonych z ziemi. Późniejsi pisarze wyliczali 3 erynie: Alekto Niestrudzona’, Tysyfóne ‘Mścicielka’ i Megera ‚Wroga’.
ESSEŃCZYCY żydowska sekta religijna o charakterze ascetycznym, istniejąca w I w. pne., wykazująca, jak dowodzą rękopisy z Qumran, znaczne podobieństwa w liturgii, organizacji i ideologii do pierwszych gmin chrześcijańskich; z gr. essēnoi, prawdop. od aram. hasa ‚pobożny’. Por. Faryzeusze: Saduceusze.
ESTERA (hebr. éstēr ‘gwiazda”) bohaterka biblijnej Księgi Estery, piękna dziewczyna żydowska z plemienia Beniamin, która, wg legendy, mającej prawdop. na celu historyczną podbudowę przejętego od babilończyków święta Purim (zob.) została przez króla perskiego Aswerusa (zob. Ahaswer) wybrana spośród wielu piękności królową w miejsce krnąbrnej królowej Wasti. Wuj Estery, starzec Mardocheusz, nie chcąc okazać czci wielkiemu wezyrowi Hamanowi, ściągnął jego zemstę na całą kolonię żyd., która nie skorzystała z wydanego przez króla Cyrusa w 538 pne. zezwolenia na powrót z niewoli babilońskiej do ojczyzny. Haman wyłudził od króla dekret eksterminacji w jednym wyznaczonym przez los (hebr. purim) dniu wszystkich zamieszkałych w imperium Żydów. Dowiedziawszy się o tym od Mardocheusza, Estera wyjawiła motywy zamysłu Hamana królowi, przyznając się zarazem do swego pochodzenia. Aswerus kazał Hamana stracić, a wezyrem mianował Mardocheusza. Legenda jest, w ogólnych zarysach, zjudaizowaną wersją opowieści o intrygach sprytnych królowych haremu.
ETEOKLES mit. gr. syn Edypa i Jokasty, brat Polinika i Antygony. Objął władzę w Tebach po Edypie, usunął brata, który udał się do Argos, gdzie wraz ze swym teściem, Adrastem, zorganizował wyprawę siedmiu przeciw Tebom (zob. Siedem). Pod murami Teb zginął wraz z Polinikiem w bratobójczym pojedynku.
ETIOPOWIE, gr. Aithiopeús l.poj., dosł, o opalonej twarzy’, mit. gr. legendarna rasa ludzi mieszkająca na południe od Egiptu nad Okeanosem; jednym z jej królów był Cefeusz (zob.), innym – Memnon (zob.). W dramatach gr. często mówi się o różnych bogach, że przebywają akurat w Etiopii, co znaczy, że znajdują się bardzo daleko od miejsca akcji. Później Grecy określali tą nazwą zarówno Murzynów afrykańskich, jak i Hindusów. Obecnie ogólna nazwa mieszkańców Etiopii (Abisynii).
EUFORION, gr. Euphorion ‚przynoszący dobro’, mit. gr. wg późnej tradycji klasycznej uskrzydlony syn pośmiertnych cieniów Achillesa i Heleny przebywających w Elizjum wyspy Leuke, który użycza żeglarzom pomyślnej drogi. W Fauście, cz. II, akt 3, Cienisty gaj, Goethego jest wcieleniem poezji, a zarazem alegorią kariery Byrona; Euforion żyje tylko chwilą i, podobnie jak Ikar, wzlatuje zbyt wysoko, spada i ginie, a Helena idzie za nim do Hadesu, porzucając Fausta.
EUMAJOS w Odysei, Homera, syn Ktezjosa, króla wyspy Syria (Cyklady), porwany jako dziecko przez piratów, kupiony przez Laertesa, ojca Odyssa, niewolnik, świniopas i rządca dóbr Odyssa, postać prosta, skromna, ale jedna z najsympatyczniejszych i najszlachetniejszych w epopei, ideał wiernego sługi.
EUROPA mit. gr. córka króla fenickiego Agenora a., wg Iliady, córka Feniksa. Zakochany w jej urodzie Zeus przyjął postać białego byka o złoconych rogach, tak łagodnego, że usiadła mu na grzbiecie. Wtedy popłynął z nią na Kretę, gdzie urodziła Zeusowi trzech synów: Minosa, Sarpedona i Radamantysa, po czym wyszła za króla Krety Asteriosa, który adoptował jej dzieci. Byka Zeus przeniósł jako gwiazdozbiór i znak (łac. Taurus) Zodiaku na firmament niebieski.
EURYALUS I LUKRECJA para cudzołożnych kochanków z łacińskiej opowieści miłosnej De duobus amantibus historia łac., ‚Historia pary kochanków’, napisanej w 1444 przez Enea Silvio Piccolomini, który został papieżem pod imieniem Piusa II, 1458-64, i wyparł się tej surowo potępionej ze względu na obyczajność opowieści. Dzisiejszego czytelnika interesują przede wszystkim niezliczone dygresje erudycyjne i aluzje klasyczne.
EURYKLEJA kobieta z dobrej rodziny kupiona jako młoda dziewczyna przez Laertesa, ojca Odyssa (Homer, Odyseja, 1, 429), niańka Odyssa, piastunka Telemacha, jego syna. Gdy Odys wrócił nie poznany do Itaki, Eurykleja, myjąc mu nogi w miednicy, dotknęła jego blizny powyżej kolana (niegdyś na łowach dzik zranił go kłem, kiedy poszedł na Parnas z synami Autolikosa) i poznała, że ów tajemniczy gość to Odyseusz.
EURYSTEUSZ mit. gr. wnuk Perseusza, krewniak Heraklesa. Zazdrosna Hera opóźniła narodzenie się Heraklesa, a przyspieszyła narodziny Eurysteusza, który jako wcześniak ujrzał światło dzienne w dniu, w którym wg przepowiedni Zeusa miał się narodzić władca. Eurysteusz został królem Teb. Dla tego słabego, tchórzliwego władcy musiał Herakles, z nakazu wyroczni delfickiej, wykonać 12 prac.
EURYTION mit. gr. centaur, który w czasie uczty weselnej Pejritoosa i Hippodamei usiłował po pijanemu zgwałcić pannę młodą, wszczynając w ten sposób słynną walkę Lapitów z centaurami.
EUTERPE mit. gr. muza pieśni lirycznej, gry na flecie i chóru tragicznego, przedstawiana z aulosem; gr., dosł. ‚dobrze się ciesząca’.
EWA, hebr. Hawwah ‘życie’, w Biblii – pierwsza kobieta, stworzona, aby dodać ducha Adamowi (zob.), któremu przykrzyło się w Raju ziemskim. Żadna z figur ulepionych przez Boga z gliny, a następnie ożywionych, nie wydała się Adamowi odpowiednia dla niego, wobec czego Jahwe wyjął uśpionemu żebro i zbudował z niego kobietę. Po obudzeniu się Adam wyraża zachwyt, nazywając ją „kością z kości i ciałem z ciała jego”, ,,mężatką, gdyż z męża została wzięta”, później zaś ,,Ewą, gdyż jest matką wszystkich żyjących”. Po urodzeniu dzieci – Kaina, Abla i Seta – Ewa znika z Księgi Rodzaju. Tej najsłynniejszej ze swych postaci kobiecych Biblia poświęca 2 krótkie wersety (Gen., 3, 20; 4, 1), akurat tyle, aby powiedzieć nam jej imię i że obcowała z Adamem, jedną wzmiankę w Ks. Tobiasza, 8, 8, i dwie w Nowym Testamencie: 2. List do Korynt., 11, 3 i 1. List do Tymot., 2, 13. Nieodrodna córka Ewy uwodzicielka, kusicielka; ciekawska. W śrdw. widowiskach pasyjnych postać Ewy występuje z reguły w prologu wraz z Adamem. Raj utracony, ang. The Paradise Lost, wielki poemat epicki w 12 księgach (1667) Johna Miltona; poeta opiewa Ewę jako najcudowniejszą z kobiet. Ewa poemat (1913) Charles’a Péguy. Rzeźba (XII w.) z tympanonu portalu zachodniego katedry w Autun (Francja). Oratorium (1875) J. Masseneta.
EWANGELIA, z gr. euangélion ‚dobra nowina’; zbiorowa a. jednostkowa nazwa żywotów i nauk Chrystusa opowiedzianych przez ewangelistów w Nowym Testamencie; zapowiedź zbawienia i królestwa bożego na ziemi, głoszona przez apostołów w ewangelii; nazwa całego chrześc. systemu religijnego; jakakolwiek nauka a. doktryna ukazująca określony cel; część mszy, w której czyta się a. śpiewa wyjątek, tzw. perykopę, z jednej z Ewangelii; przen. wyrocznia, powaga, autorytet, zwł. moralny. Ewangelie apokryficzne nie należące do kanonu ksiąg Nowego Testamentu, powstałe później, odznaczające się często upodobaniem do opisów przesadnych i fantastycznych, np. Protoewangelia św. Jakuba z II w., Historia Józefa cieśli, przechowana w jęz. arabskim, Ewangelia Tomasza, gnostyczna, pełna prymitywnych cudów, opisująca życie Jezusa od 5 do 12 roku życia, Ewangelia arabskai Ewangelia Nikodema, czyli Dzieje Pilata, podająca imiona obu lotrów (Dismas i Gestas), żony Piłata (Procla), centuriona (Longinus) itd., koncząca się zaś nawróceniem Annasza, Kajfasza i całego Sanhedrynu.
EXODUS, hebr. Šěmoth, Księga Wyjścia, tytuł drugiej księgi biblijnego Pięcioksięgu, opowiadającej o Mojżeszu, plagach egipskich, wyjściu z Egiptu, wędrówkach po pustyni, o mannie, przymierzu z Jahwą na Synaju, dziesięciorgu przykazań i kodeksie przymierza, o przybytku i kapłanach, złotym cielcu i odnowieniu przymierza; łac., ‚wyjście’ z gr. éksodos.
EZAW, Edom w Biblii – pierworodny syn Izaaka i Rebeki, starszy bliźniaczy brat Jakuba. Wróciwszy głodny i spracowany z pola, sprzedał pierworództwo bratu za miskę soczewicy, Gen. 25, 29-34. W innej opowieści (Gen. 27) Jakub, przykrywszy rękę włochatą skórą zwierzęcia, wyłudza od niewidomego ojca błogosławieństwo należne Ezawowi; hebr. Ezaw ‚surowy, kosmaty’. Edom czerwony’, od czerwonawych nasion jadalnej soczewicy.
EZECHIEL kapłan żyd. z VI w. pne., jeden z tzw. proroków większych, uprowadzony wraz z Jeremiaszem, ok. 598, z Jerozolimy do Babilonii. Podtrzymywał ducha w wygnańcach, kreśląc przed nimi perspektywy powrotu i odbudowy państwa na zasadach teokratycznych. Zmarł po 571 na wygnaniu. Przypisywano mu autorstwo biblijnego Proroctwa Ezechiela, powstałego ok. 585 pne., zredagowanego ostatecznie w III w. pne. Widzenie Ezechiela w Biblii, Ezech., 1, wizja prorocza 4 zwierząt (istot żyjących, duchów, cherubinów) o 4 obliczach, 4 skrzydłach i twarzach człowieka, lwa, wołu i orta, powtarzających się w wizjach Apokalipsy św. Jana, przetworzonych przez kościół śrdw. na symbole czterech ewangelistów.
EZOP, gr. Aisopos, bajkopisarz gr. z VI w. pne., którego życie jest otoczone legendami. Miał być kaleką, niewolnikiem pochodzącym z Frygii a. Tracji, żyjącym na wyspie Samos i wyzwolonym; posłany przez Krezusa do Delfi tam zrzucony przez mieszkańców w przepaść z powodu jakiejś kłótni.
Uchodził w Grecji za twórcę bajki zwierzęcej (zob. Bajka), dydaktyczno-moralizującej. Nie dochował. się oryginalny zbiór jego bajek ani ich adaptacja, dzieło Demetriusza z Faleronu, IV-III w. pne. Bajki przypisywane Ezopowi, pochodzące w niemałej części z czasów wcześniejszych i późniejszych, zebrał i zapisał choliambicznym wierszem gr. Babrios (II w.); po łac. zaś wydał zbiór wierszem w 5 księgach Fedrus (I w.). Wymieniany jako jeden z siedmiu mędrców.
Z marzeń i snów 