🪶Słownik Mitów

FAETON gr. Phaéthon, mit. gr. syn Heliosa i okeanidy Klimeny. Gdy dowiedział się, kto jest jego ojcem, wybrał się na wschód, aby go odszukać, a przybywszy do jego pałacu, poprosił o jakis dar. Słoneczny bóg przyrzekł mu dać, co tylko zechce; Faeton poprosił o pozwolenie prowadzenia przez jeden dzień słonecznego wozu. Był jednak za słaby, aby kierować nieśmiertelnymi rumakami, które poniosły, zboczyły z drogi, osmaliły Afrykę, poczerniły skórę Etiopów, Libię zmieniły w pustynię i byłyby spaliły świat, gdyby Zeus piorunem nie strącił Faetona do rzeki Eridanos. Opłakujące go siostry, Heliady, zmieniły się w nadrzeczne drzewa płaczące bursztynową żywicą. Ptak Faetona łabędź; mit. gr. Cygnus syn Apollina, przyjaciel Faetona, tak bardzo rozpaczał po jego śmierci, że ojciec zamienił go w łabędzia i umieścił jako gwiazdozbiór na firmamencie.

FAFNIR postać z mit. skand. ukazana po raz pierwszy w pieśniach Eddy (zob.) w związku z młodością Sigurda i skarbem Nibelungów. Syn Hreidmara, króla karłów, zabija ojca i skazuje na wygnanie brata, Regina, aby się stać jedynym właścicielem przeklętego złota. Przybiera postać złowieszczego smoka, strażnika skarbu. Zabity przez Sigurda z namowy mściwego Regina.

FAŁSZYWY. Fałszywe języki w Biblii, Psalmy, 51, 6; 119, 2, i in.; ti. także jako podstępne, zdradliwe. Fałszywi bracia w Biblii, 2. List do Korynt., 11, 26. Fałszywi prorocy w Biblii, Ew. wg Mat., 7, 15: ,,Strzeżcie się fałszywych proroków, którzy przychodzą do was w owczej skórze, a wewnątrz są drapieżnymi wilkami.’

FAMA, łac., ‚pogłoska’, mit. gr.-rz. uosobienie wieści, szybko rozchodzącej się plotki, nieobliczalnej, zmiennej opinii publicznej; rozgłos, sława.

FAON mit. gr. legendarny przewoźnik z Mitylene w Lesbos, którego Afrodyta obdarzyła urodą i wieczną młodością, bo kiedyś przewiózł ją bezpłatnie, ukrytą pod postacią ubogiej staruchy.

FARYZEUSZE stronnictwo religijno-polityczne istniejące w Judei od II w. pne. do ok. 135 ne. Przeciwnicy saduceuszy (zob.), wymagali surowego przestrzegania prawa pisanego (Tory) i tradycyjnego prawa ustnego, tj. obyczajów i praktyk wyrosłych ze zwyczajów ludowych. Wielki nacisk kładli też na egzegezę Biblii dla udostępnienia jej ludowi. Stopniowo całe życie człowieka poddawali coraz ściślej przepisom religijnym, których było coraz więcej i coraz ostrzejszych. Skrajny, fanatyczny, sekciarski faryzeizm (nazwa od aram pěrisza ‚oddzielony’) wywoływał ostrą krytykę i budził niechęć, na co liczne przykłady znajdują się w Talmudzie i Nowym Testamencie (wypowiedzi Jezusa, zwł. w Ew. wg Mat.); przen. w l.poj. obłudnik, świętoszek, hipokryta, człowiek fałszywy, dwulicowy, uważający się za lepszego od innych, por. Essenczycy Faryzeusz i celnik przypowieść biblijna, Ew. wg Łuk., 18, 9–14; obaj modlili się w świątyni; pierwszy dziękował Bogu, że nie jest tak zły jak inni, jak ten oto celnik; drugi zaś bił się w piersi, mówiąc: ,,Bądź miłościw mnie grzesznemu.” Kto się wywyższa, będzie poniżony, a kto się poniża, będzie wywyższony.

FATA żeńska istota nadnaturalna włoskich romansów śrdw. zazw. podległa Demogorgonowi (zob.). W poemacie Orlando innamorato (wyd. 1506) Boiarda występuje Fata Morgana; imieniem jej nazwano zjawisko optyczne, fatamorganę, miraz złożony, tworzący wielokrotne, zmienne obrazy, pojawiające się (na skutek załamania światła w warstwach powietrza o różnej temperaturze) w Cieśninie Mesyńskiej, nad Jeziorem Genewskim i in. miejscach; wł. fata ‚czarodziejka’ z łac. fatum.

Al-FATIHA arab., ‚otwierająca’, pierwsza, najpopularniejsza sura (rozdział) Koranu, będąca częścią codziennej modlitwy salat : ,,Chwała Allahowi, władcy świata, Litościwemu, Miłosiernemu, królowi w Dniu Sądu! Tobie służymy i do Ciebie wołamy o pomoc. Prowadź nas właściwą drogą, drogą tych, których obdarzasz łaska, nie zaś tych, na których się gniewasz, którzy błądzą.”

FATIMA, ok. 606-632, córka Mahometa i jego pierwszej żony, Chadidży, małżonka jego kuzyna, Alego, późniejszego kalifa, matka Hasana i Husajna, jedna z czterech niezrównanych kobiet”; czczona przez muzułmanów, zwł. szyitów; zob. Al-Azhar.

FATUM lac., ‚to, co powiedziane; to, co przepowiedziane, zrządzone przez bogów, przeznaczenie; wylosnieszczęście’ l.mn. fata, od fari ‚mówić’, mit. rz. bóstwo przeznaczenia, nieodwołalnej koniecznokci, z czasem upodobnione do innych bóstw przeznaczenia, jak Parki, jak gr. Sybille i Mojry.

FAUN, łac. Faunus od łaskawy’, nazwa eufemistyczna, mit. rz. staroitalski bóg płodności, opiekun pasterzy i rolników, ich bydła i roli, bóstwo wolnej przyrody, lasów górskich. Jako Inuus (‚zapładniający’) dbał o płodność stad; podobnie jak grecki Pan straszył ludzi w lesie i w domu (w koszmarach sennych, jako Incubus); jako Fatuus był – podobnie jak Pan – wróżbitą. Jego lubieżność stała się przysłowiowa. Przedstawiano go również jako syna Picusa (tj. Marsa), wnuka Saturna i ojca Latynusa, eponimicznego protoplasty Lacjum. Występował także w liczbie mnogiej, jako faunowie utożsamiani z gr. satyrami, sylenami, bóstwa pól i lasów, przedstawiane z koźlimi rogami, ogonami, nogami i spiczastymi uszami.

FEAKOWIE, gr. Phaiakes, w Odysei Homera bajeczny, szczęśliwy, bogobojny lud żeglarzy na cudownej wyspie Scheria, utożsamianej z Korkyrą (Kerkira na Morzu Jońskim). Ich „szybkie jak myśl” okręty nie potrzebowały sterników; ich król, Alkinoos (zob.), ofiarował Odyssowi jeden z tych okrętów, który zawiózł bohatera do ojczystej Itaki.

FEDRA, gr. Phaidra, mit. gr. córka Minosa i Pasyfae, siostra Ariadny, druga żona Tezeusza. Zapałała namiętną miłością do swego pasierba Hippolita, syna Tezeusza i Amazonki Antiopy (a. Hippolity), i usiłowała go uwieść. Ale młody myśliwy odtrącił miłość macochy z oburzeniem. Ze strachu przed odkryciem jej zamiarów Fedra oskarżyła Hippolita przed Tezeuszem o próbę uwiedzenia jej (motyw żony Putyfara; zob.). Mąż uwierzył i poprosił swego ojca, Posejdona, o zgładzenie bezecnika. Gdy Hippolit przejeżdżał wozem nad brzegiem morza, z fal wynurzył się byk Posejdona, konie poniosły, a Hippolit zginął, wleczony za wozem. Fedra zaś skończyła samobójstwem. Sofokles napisał (nie zachowaną) tragedię Fedra. Eurypides podjął ten temat dwukrotnie; zachowało się późniejsze ujęcie; tutaj Fedra grzeszy tylko w myśli, nie zwraca się, jak w starszej sztuce, osobiście do Hippolita i nie spotwarza go w rozmowie z Tezeuszem tylko w liście, który pozostawia, odbierając sobie życie.

FENIKS, gr. Phoiniks, mit. gr. (1) ogniwaczek, legendarny ptak żyjący w Etiopii, utożsamiany z egipskim świętym ptakiem słońca Benu (Boinu), przedstawiany w postaci czapli, złocistoszkarlatnego orła, niekiedy pawia. Miał żyć kilkaset lat (zob. niżej), po czym spalał się na stosie, a z popiołów powstawał na nowo i, odmłodzony, pojawiał się w egipskim mieście Heliopolis. Ściśle związany z kultem słońca, stał się symbolem zmartwychwstania, odmłodzenia i długich czasokresów. Symbolika ofiary i zmartwychwstania została przejęta przez niektóre religie pogańskie i chrześcijaństwo. Cykl (okres) Feniksa upływający między kolejnymi pojawieniami się bajecznego ptaka, zazw. określany jako 500 lat, niekiedy 1460 a. 1500. Feniks miał się ukazać w Egipcie 5 razy: za panowania Senusereta I, II a. III (gr. Sesostris), tj. gdzieś między 1970 a 1840 pne., Amasisa II w 566 pne., Ptolemeusza II w 266 pne., Tyberiusza w 34 ne. i Konstantyna Wielkiego w 334, co by świadczyło o nieregularności cyklu; Tacyt wylicza 4 pierwsze ukazania się. Chrystus, zm. w 34 r., nazywany był Feniksem przez pisarzy monastycznych.

FENIKS (2) stary, wierny nauczyciel Achillesa, syn Amyntora i Hippodamii. Amyntor był zakochany w swej konkubinie, dlatego matka skłoniła młodego Feniksa, aby uwiódł nałożnicę ojca i odstręczył ją w ten sposób od niego. Klątwa ojcowska skazała Feniksa na bezdzietność. Feniks ucieka do Peleusa, który mu powierza wychowanie syna Achillesa i czyni go księciem Dolopów. W gr. obozie pod Troja nie udaje się Feniksowi uśmierzyć gniewu Achillesa; Homer, Iliada, 9, 432-605. Feniks tragedie (fragmenty) Sofoklesa i Eurypidesa; Eurypides poszedł za wersją, w której Amyntor oślepia Feniksa. Na koniec przywraca mu wzrok centaur Chiron.

FILEMON I BAUCIS, gr. Philémon, Baukis, mit. gr. para kochających się, pobożnych małżonków, których ubogą chatkę we Frygii odwiedzili Zeus i Hermes, wędrujący pod postacią podróżnych. Odepchnięci przez zamożnych mieszkańców okolicy, tylko u tej pary znaleźli gościnne, choć skromne przyjęcie. Bogowie, objawiwszy się, nakazali gospodarzom wdrapać się na wzgórze, z którego ujrzeli całą okolicę zalaną przez wodę. Żyli potem jako strażnicy świątyni, a po równoczesnym zgonie przemienieni zostali w drzewa (on w dąb, ona w lipę) splecione konarami.

FILIOQUE łac., i od syna’, formuła wyrażająca pochodzenie Ducha św. (od Ojca i od Syna), dogmat kościoła zachodniego (łacińskiego), jeden z ważnych powodów schizmy wschodniej, tj. ostatecznego oderwania się kościoła wschodniego (1054 r.), który określa pochodzenie Ducha św. „od Ojca przez Syna”, łac. a Patre per Filium; przen. (jedno) słowo uniemożliwiające porozumienie, powodujące rozejście się, rozłam.

FILIS gr. Phyllis, mit. gr. królewna tracka, która zakochała się w synu Tezeusza, Demofonie, gdy ten powracał z wojny trojańskiej. Demofon obiecał ją poślubić, ale kiedy zbyt długo nie powracał z Aten, Filis odebrała sobie życie i została zmieniona w bezlistne drzewo migdałowe, a kiedy narzeczony powrócił i w rozpaczy chwycił ukochaną w objęcia, drzewo pokryło się listowiem.

FILISTYNI staroż. lud niesemicki, może pochodzący z Krety, od XII w. pne. osiadły w Kanaanie; wg Biblii głównymi przeciwnikami ich byli Samson, Saul i Dawid, ale Izraelowi nigdy nie udało się ich całkowicie pokonać.

FILOKTET, gr. Philoktétes, mit. gr. słynny łucznik, jeden z gr. bohaterów wojny trojańskiej. Wg późniejszych poetów epickich i tragików otrzymał w spadku po Heraklesie jego łuk i zatrute strzały za to, że zapalił stos umierającemu bohaterowi. Filokteta, ukąszonego przez węża w drodze pod Troję, towarzysze pozostawili na wyspie Lemnos, nie mogąc wytrzymać jego jęków ani odrażającej woni jego rany. W 10. roku wojny Grecy dowiedzieli się od pojmanego wieszczka trojańskiego Helenosa, že Troja nie będzie zdobyta bez użycia łuku i strzał Heraklesa. Odyseusz i Diomedes (a. Neoptolemos) popłynęli na Lemnos i sprowadzili Filokteta (który cierpiał samotnie w jaskini) pod Troję, gdzie uleczył go Machaon, syn Asklepiosa (zob.). Filoktet strzałą z łuku zabił w pojedynku Parysa.

FILOMELA I PROKNE, gr. Philoméla, Próknē. mit. gr. córki Pandiona, legendarnego króla Aten. Prokne była żoną Tereusa, króla Tracji, i miała z nim syna, Itysa a. Itylosa. Kiedy Filomela odwiedziła siostrę, Tereus zakochał się w szwagierce; a gdy mu się broniła, zgwałcił ją, po czym ukrył oraz wyrwał jej język, aby nie mogła nikomu powiedzieć, co z nią uczynił. Ona jednak wyhaftowała to zajście na peplosie, który posłała potajemnie siostrze. Spotkawszy się, obie obmyśliły zemstę: Prokne zabiła Itysa i podała go mężowi do zjedzenia. Tereus, dowiedziawszy się, co spożył, rzucił się z mieczem na siostry, ale bogowie zmienili go w dudka a. jastrzębia, Filomelę w jaskółkę, a Prokne w słowika. Jego śpiew wydawał się staroż. Hellenom, w przeciwieństwie do pojęć śrdw. i współczesnych, pieśnią żałobną, trenem, słyszeli więc w niej skargę matki opłakującej syna. Beztreściwy szczebiot jaskółki motywowano tym, że Tereus pozbawił szwagierkę języka. Większość poetów rzymskich nadaje obu „ptakom attyckim” imiona odwrotnie: Filomela znaczy dla nich słowika, a Prokne – jaskółkę.

FINEUS, gr. Phineús, mit. gr. król trackiego Salmidessos i wieszczek, oślepiony przez Zeusa za zdradę tajemnic boskich, które mógł, jako prorok, przejrzeć (a., wg innej wersji, za oślepienie swych dzieci z namowy ich macochy, jego drugiej żony, Kleopatry), i wydany na pastwę harpiom, które kradły mu a. brudziły pożywienie, tak że cierpiał ustawiczny głód. Argonauci Kalais i Zetes oswobodzili go od harpii, gdy wskazał im sposób przepłynięcia między niebezpiecznymi Symplegadami w drodze do Kolchidy. Tragedie Ajschylosa i Sofoklesa o Fineusie nie zachowały się.

FIOŁEK kwiat uważany obecnie za symbol skromności, w mit. gr. jednak wyrosnąć miał z krwi bohatera Ajaksa (Wielkiego); w języku kwiatów” fiołek reprezentuje niewinność: w Hamlecie, 4, 5, Szekspira Ofelia mówi: „Rada bym wam dać i fiołków, ale mi wszystkie ze śmiercią ojca powiędły” (nie tylko para królewska, ale sam Hamlet stał się niegodny tego symbolu, bo zabił Poloniusza); z łac, viola; por. Barwa (fioletowa).

FLEGETON a. Pyriflegeton mit. gr. jedna z rzek w Hadesie, potężny strumień płomieni opływający Tartar, por. Eneida, 6,548, Wergiliusza; zob. Styks; z gr. phlégein ‘płonąć’.

FOLOS, gr. Phólos, mit. gr. jeden z nielicznych centaurów cieszących się dobrą sławą, syn Sylena i jednej z nimfmelijskich. Gdy Herakles wyprawił się na dzika erymantejskiego, Folos przyjął go gościnnie w swojej pieczarze i poczęstował winem z piwnicy centaurów; ci, poczuwszy zapach wina, zjawili się i zaatakowali Heraklesa, który przegonił ich ognistymi głowniami, a kilku ustrzelił z łuku. Folos, wyciągając zatrutą strzałę z rany jednego z centaurów, skaleczył się sam i skonał.

FOMALHAUT jedna z najbliższych gwiazd, alfa konstelacji Ryby Południowej; z arab. fam-al-hūt ‚paszcza wieloryba’.

FORMINGA, gr. phórminks, homerowska nazwa kitary.

FORTUNA staroitalska bogini płodności i urodzaju, później przeznaczenia, szczęścia i nieszczęścia, ślepego przypadku, utożsamiana z gr. Tyche (zob.), przedstawiana z zawiązanymi oczami, rogiem obfitości i sterem. Jej emblematy: koło, uskrzydlona kula, rufa okrętu, kłosy, czara ofiarna. (Szczęśliwy) traf, (dobry) los, dola; powodzenie, szczęście, bogactwo, majątek, mienie; łac. od fors dpn. fortis ‚los; traf; sposobność’.

FORTUNAT bohater śrdw. legendy europejskiej, będącej mieszaniną wielu, zwł. wschodnich, motywów bajkowych. Biedak rodem z Cypru, spotyka Fortunę, która daje mu do wyboru: mądrość, siłę, zdrowie, urodę, długowieczność i bogactwo. On wybiera bogactwo i otrzymuje mieszek, który za każdym sięgnięciem daje 10 sztuk złota. Odwiedziwszy Egipt, wyłudza od sultana czapeczkę bodatną (tj. czapeczkę życzen; od ,,bodaj!”), spełniającą każdą zachciankę. Umierając, pozostawia oba cudowne przedmioty synom. Jeden z nich budzi zdumienie króla Anglii swoją rozrzutnością (pali pod kuchnią cynamonem i innymi drogimi korzeniami), ale królewna Agrypina zabiera mu podstępem mieszek i czapeczkę, po czym obaj bracia marnie giną. Bogactwo przyniosło ojcu i synom ruinę, stąd morał, że ziemskie dobra nie dają szczęścia. Opowieść ukazała się po raz pierwszy w druku ok. 1509 w jęz. niemieckim; wyd. pol. ok. 1570.

FOSFOROS Wenus jako gwiazda zaranna, por. Gwiazda; przydomek bogiń dzierżących pochodnię i przynoszących światło: Artemidy, Diany: Lucifera, Eos, Hekate i Junony: Lucina; z gr. phōsphóros ‘noszący światło’.

FREY(R) skandynawski bóg płodności i pokoju, dawca deszczu, urodzaju i bogactwa; syn Njorda (zob. Wanowie), mąż Gerdy, mityczny założyciel królewskiego rodu Szwecji, Inglingów, skandynawski Priap. Wśród jego skarbów znajdowały się: magiczny okręt Skidbladnir (Skithblathnir), dający się składać jak namiot; złoty hełm z grzywą dzika, Gullinbursti; rumak Blodighofi (Krwawe kopyto).

FRIGGA matka bogów, jedna z żon Odyna (zob. Azowie), bogini małżeństwa i rodziny, skandynawska Junona; w mit. germ. identyfikowana z Freją; również w Pierścieniu Nibelunga Wagnera.

FRYNE słynna z piękności kurtyzana grecka z IV w. pne., ur. w Tespiach beockich, ale zamieszkała w Atenach, gdzie najpierw sprzedawała kapary, potem grała na flecie, a na koniec zdobyła sławę i fortunę jako kurtyzana. Nazywała się Mnesarete, ale dla białości jej cery nadano jej przydomek Phrynē (gr., ‚ropucha’). Na święcie Posejdona w Eleusis rozpuściła włosy i weszła nago do morza, co natchnęło Apellesa do namalowania jej jako Afrodyty Anadyomene (zob. Afrodyta); miała też być modelką do Afrodyty z Knidos Praksytelesa. W Delfach był jej złoty a. pozłacany posąg ufundowany przez nią samą (wg Pauzaniasza) a. przez jej wielbicieli. Zwano ją też Sitem, bo majątek przeciekał jej przez palce: zaproponowała Tebańczykom pokrycie kosztów odbudowy murów miasta pod warunkiem umieszczenia nad bramą napisu: ,,Zburzone przez Aleksandra, odbudowane przez kurtyzanę Fryne.” Gdy oskarżono ją o bezbożność, jej obrońca, sławny mówca Hypereides, w swej (zaginionej) mowie apelował do uczuć sędziów, po czym nagle zdjął z niej szaty, a areopag, zachwycony urodą godną bogini, uniewinnił Fryne.

FU-SI pierwszy z legendarnych władców-półbogów Chin starożytnych (2953-2838 pne.?), wynalazca pisma i twórca instytucji małżeństwa, inicjator różnego rodzaju rzemiosł.