🪶Słownik Mitów

GABRIEL, hebr. gabhrî ‚el ‚mąż boży, wojownik boży’, jeden z archaniołów występujących w żyd., chrześc. i muzułm. systemie wiary; w mit. hebr. uważany niekiedy za anioła śmierci, księcia ognia i grzmotu, ale częściej za jednego z głównych wysłanników Boga (por. Biblia, Daniel, 9, 21) i jedynego anioła umiejącego mówić po syryjsku i chaldejsku. W Talmudzie pojawia się jako pogromca wojsk króla Asyrii, Sanheriba, ukazuje Józefowi drogę (Gen, 37, 15:„pewien mąż”) i jest jednym z aniołów grzebiących ciało Mojżesza; Deut., 34, 6. W Nowym Testamencie zapowiada narodzenie Jana Chrzciciela i jest aniołem Zwiastowania Marii (Ew. wg Łuk., 1, 19 i 26), on też ma zatrąbić na Sąd Ostateczny. Muzułmanie nazywają go głównym z czterech wyróżnionych aniołów i duchem prawdy; on objawił Mahometowi Koran w imieniu Allaha; Koran 2, 91. Milton w Raju utraconym, 4, 549, czyni go dowódcą straży anielskiej nad Rajem.

GAJA (1) gr. Gaia, Gé, mit. gr. Ziemia, MatkaRodzicielka, która wg Teogonii Hezjoda nie została (jak w Biblii, Gen., 1,1) stworzona przez jakiegoś boga, ale (po Chaosie; zob.) powstała sama przez się, nie wiadomo dlaczego, skąd i z czyjego rozkazu, po czym zrodziła Uranosa (niebo), Pontosa (morze) i góry; jako małżonka Uranosa urodziła tytanów, cyklopów i sturękich hekatonchejrów; z Tartarem zrodziła Tyfona i Echidnę. Synowi swemu, Kronosowi, kazała wykastrować ojca, Uranosa, a z przelanej jego krwi wywiodła erynie i gigantów. Jej odpowiednikiem rzymskim jest Terra Mater a. Tellus, zob. Matka (Ziemia).

Sir GALAHAD, Galaad (u Dantego – Galeotto; zob.) w późnej legendzie arturiańskiej jeden z najczystszych i najszlachetniejszych rycerzy Okrągłego Stołu (zob.), nieślubny syn Lancelota i księżniczki Elaine, ostatni potomek Józefa z Arymatei. Jego pierwszym czynem było wyrwanie miecza wbitego w dno rzeki, który opierał się dotąd najdzielniejszym bohaterom, nawet Gawainowi. Po dokonaniu dalszych nadzwyczajnych czynów staje się godnym, jedyny spośród rycerzy, zajęcia „niebezpiecznego miejsca” przy Okrągłym Stole, zawarowanego dla zdobywcy św. Graala (zob.). Wyrusza na poszukiwanie świętego kielicha jako następca Parsifala, który nie umiał zachować czystości, zdobywa św. Graala i zostaje dopuszczony do kontemplowania jego tajemnic.

GALILEA (gr.-łac. Z aram. galila ‚okręg, powiat) kraina w płn. Palestynie (dziś niemal cała w granicach Izraela), na płn, od doliny Jezreel, która była najzamożniejszą częścią kraju i gł. terenem działalności Jezusa Chrystusa. Jezioro, góra Tabor, miasta – Kana, Kafarnaum, Tyberiada, Nazaret – powtarzają się nieustannie w Ewangeliach. Również Jezusa nazywano Galilejczykiem, a miejscowi rybacy stali się jego uczniami.

GALUT, hebr. gālūth ‚wygnanie, uprowadzenie’; wypędzenie, uprowadzenie przemocą Żydów z kraju i ich przebywanie na obczyźnie; por. Diaspora. Wymieniane są cztery: egipski, babiloński, grecki i rzymski, trwający od zburzenia w 70 ne. drugiej świątyni, a mający się, wg tradycji biblijnej, zakończyć z przyjściem władcy-wybawiciela, utożsamionego w późniejszej lit. pozabiblijnej z Mesjaszem.

GAMALIEL (hebr. gamliēl ‚Bóg był łaskaw’) zwany Starszym w odróżnieniu od swego wnuka, Gamaliela ben Szymona, uczony faryzeusz z I w., przewodniczący sanhedrynu jerozolimskiego, znawca Starego Testamentu. Wg Biblii, Dzieje Ap., 5, 34 i 22, 3, ,,doktor zakonny w poważaniu u wszystkiego ludu”, który przekonał Żydów, aby nie zabijali apostołów. Nauczyciel Saula (św. Pawła) z Tarsu, wychowanego w tym mieście u stóp Gamaliela”; przen, wybitny nauczyciel; pedant.

GANESIA mit. ind. bóg mądrości i przezorności, stawiający i obalający przeszkody, syn ſiwy i Parwati, wyobrażany jako grubas z głową słonia. Wyznawcy hinduizmu wzywają go na początku każdej ważnej pracy, także na początku pism świętych, jako legendarnego skrybę epopei hinduskiej, Mahabharaty, zapisanej pod nieprzerwane dyktando mędrca Wjasy. Jedno z najpopularniejszych bóstw Indii; sanskr., ‚pan ganów’, tj. duchów podległych Śiwie.

GANGES rzeka długości 2700 km, wypływająca z Himalajów (masyw Nanda Dewi) i uchodząca do Zatoki Bengalskiej, gdzie tworzy, wraz z Brahmaputrą, największą deltę świata. Zwana w górym biegu Bhagirathi (od imienia legendarnego bohatera, który przeniósł rzekę Ganges z nieba na ziemię). Najświętsza rzeka Indii, której źródło, wg legendy, wytryska u stóp Brahmy i spływa na ziemię po splecionych włosach Śiwy, króla jogów i ascetów. Stąd rytualny obowiązek kąpieli w Gangesie w pewne dni, dla oczyszczenia się z wad

GANIMEDES Ganymedes, mit. gr. syn Trosa, króla Troi, słynny z urody młodzieniec, którego, wg Homera (Iliada, .20, 232), porwali bogowie na Olimp, aby im w czasie uczt służył, wraz z Hebe, jako podczaszy. Wg późniejszych źródeł, zakochany w nim Zeus porwał go przybrawszy postać orta (por. Owidiusza Metamorfozy, 10, 155) lub posłał orła po niego (por. Wergiliusza Eneidę, 5, 255), a Trosa wynagrodził stadem cudownych rumaków (a. złotą winoroślą). Orzeł zmieniony został w gwiazdozbiór Orła, a sam Ganimed – W Wodnika; przen. urodziwy podczaszy.

GARIZIM, hebr. Gerizzim, arab. Dżebel et-Tor, święta góra Samarytan (w Samarii), uważana przez nich za jedyne miejsce, gdzie można chwalić Boga; w IV-II w. pne. stała tam ich świątynia; por. Biblia, Jozue, 8, 33; Ks. Sędziów, 9, 7; Ew. wg Jana, 4, 20-21.

GAUTAMA nazwisko rodowe Buddy.

GAZI, ghazi, bohater walki o triumf islamu, zwycięzca niewiernych, giaurów, używane jako tytuł honorowy.

GEMARA, hebr. gāmār ‚uzupełniać’; druga część Talmudu, składająca się z komentarzy, objasnień i uzupełnień do części pierwszej, Miszny.

GENESIS (łac., ‚narodzenie; pochodzenie) Księga Rodzaju, pierwsza księga biblijnego Pięcioksięgu; po hebr. nazywa się Bereszith ‚na początku’, od pierwszych słów tekstu; przypisywana tradycyjnie Mojżeszowi; pierwsze 11 rozdziałów mówi o dniach stworzenia świata, pozostałe (12-50) to opowieść o patriarchach: Abrahamie, Izaaku, Jakubie i Józefie.

GENEZARET jezioro na pograniczu Syrii i Izraela, przez które przepływa Jordan, położone 212 m poniżej poziomu morza. W Starym Testamencie zwane Morzem Kineret (hebr. Yam Kineret), w Nowym – Jeziorem Galilejskim, Genezaret a. Tyberiadzkim; do tej ostatniej nawiązuje obecna nazwa arab. Bahr at-Tabariyya. Na początku na jego wybrzeżach znajdowało się 9 kwitnących miast, m.in. Tyberiada, Betsaida, Magdala, Kafarnaum. Często wymieniane w Biblii.

GENIUSZ mit. rz. duch opiekuńczy, powstający w chwili urodzenia się każdego mężczyzny (bogini Junona patronowała wszystkim kobietom łącznie), był szczególnie honorowany w dzień urodzin. Uważany za rodzaj wyższego ,,ja”, przywoływany był też na świadka przysięgi. Były także geniusze zbiorowe – rodziny, okręgu (łac. tribus), narodu, miejsca (łac. genius loci). W okresie cesarstwa geniusza cesarza czczono w całym imperium. Filozofowie moraliści, próbując wyjaśnić konflikty moralne natury ludzkiej, zakładali istnienie drugiego, przeciwnego, złego geniusza (w czasach chrześć. stali się oni: aniołem-stróżem i szatanem-kusicielem). Najwyższy stopień talentu; zdolność specjalna do twórczości wybitnie oryginalnej; człowiek w najwyższym stopniu twórczy; używane niekiedy jako tł. arabskiego dżinn (zob. Dżinny); z łac. genius.

GENOWEFA KSIĘŻNICZKA BRABANCKA bohaterka legend lud. sięgających VIII w. Córka księcia Brabantu, żona Zygfryda von Hohensimmern, hrabiego Trewiru, który nazajutrz po ślubie musiał wyjechać na wojnę z Maurami, nie wiedząc, że pozostawił żonę w ciąży. Jego rządca, Golo, usiłuje ją uwieść, odprawiony mści się, oskarżając ją przed hrabią o cudzołóstwo. Genowefa ma umrzeć wraz z urodzonym w więzieniu synkiem. Siepacze z litości porzucają ją w lesie, gdzie żywi się korzonkami, karmiąc dziecko mlekiem sarny. Po siedmiu latach hrabia, powróciwszy z kolejnej wojny z niewiernymi, zabłąkany na polowaniu w lesie, odnajduje w jaskini żonę i syna, a przekonawszy się o jej niewinności, przywozi ją w triumfie na swój dwór. Golo zostaje stracony.

GERYON, gr. Geryonéus, mit. gr. nieokrzesany trzygłowy olbrzym o trzech zrośniętych tułowiach, syn Chrysaora (który wraz z Pegazem zrodził się z krwi zabitej Meduzy), mający na zachodnich krancach świata (na wyspie Gades?) olbrzymie stada pięknego bydła, strzeżonego przez dwugłowego psa Ortosa i olbrzyma Eurytiona.

GESSEN w Biblii – nazwa urodzajnej części Egiptu, leżącej na wschód od Nilu, gdzie pozwolono osiąść wygłodniałym Izraelitom; Gen., 45, 10

GET, Gat(h), miasto filistyńskie, wspomniane w pieśni żałobnej Dawida o Saulu i Jonatanie, Biblia, 2. Ks. Król., 1, 19-20: ,,Sławni twoi, o Izraelu, na górach są pobici. Jakże polegli mocarze! Nie mówcie o tym w Get ani na ulicach Aszkalonu, aby się nie radowały córki filistyńskie”; stąd: ,,Nie mówcie o tym w Get”, oznacza w przen: „Niech nasi przeciwnicy nie dowiedzą się o tej porażce.”

GETSEMANI, aram. gath šemäne ‚tłocznia oliwy’, w Biblii – ogród oliwek na stoku Góry Oliwnej, na lewym brzegu potoku Cedron, miejsce cierpień duchowych Chrystusa („Smutna jest dusza moja az do śmierci”), modłów o uniknięcie kaźni (,,Ojcze! oddal ode mnie ten kielich”), zdrady Judasza i pojmania Chrystusa; Ew. wg Marka, 14, 32-47.

GHUL, gul , muzułmański zły duch , demon , nieczysty dżinn (zob.) zamieszkujący ruiny i straszący samotnych podróżnych po drogach . Ghule niekiedy chwytają ich , by posilić się ich mięsem . A jeśli za dnia nie znajdą wędrowca , którego mogłyby pożreć , udają się nocą na cmentarze , wygrzebują z grobów zwłoki i pożerają je ; por . Sidi Numan.

GIGANCI mit. gr. ród potężnych i straszliwych wielkoludów, zrodzonych z Ziemi (Gai) spryskanej krwią kastrowanego Uranosa (zob.), śmiertelnych pomimo boskiego pochodzenia; por. Olbrzymy; Tytani. Gigantomachia walka bogów Olimpu z atakującymi ich gigantami. Bogowie dowiedzieli się, że zwycięstwo zapewnić im może tylko pomoc śmiertelnika, wezwali więc Heraklesa, który zabil Alkioneusa i wielu innych strzałami z łuku; przewodzący bogom Zeus zgładził piorunem Porfiriona usiłującego zgwałcić Herę; Atena uśmierciła Pallasa a. Enkeladosa; Posejdon zmiażdżył Polibotesa skałą, która stała się wyspą Nisyros; Apollo ustrzelił Efialtesa, Hermes położył trupem Hippolitosa, Dionizos pozbawił życia Eurytosa. Pobitych gigantów zakopać miano pod wulkanami w różnych okolicach Grecji i Italii; kości olbrzymich zwierząt kopalnych poczytywano za kości gigantów.

GILGAMESZ na wpół legendarny król sumeryjskiego miasta Uruk (obecnie Warka) nad Eufratem w płd. Mezopotamii (pocz. III tysiąclecia pne.), mityczny bohater kilku sumeryjskich utworów lit. które stanowiły kanwę słynnego eposu starobabilońskiego z ok. 2000 pne., nazwanego w czasach nowożytnych Poematem o Gilgameszu, jednego z najstarszych i najważniejszych wielkich poematów epickich w literaturze. Odkryty został w znacznych fragmentach, na glinianych tabliczkach, w 1853, w ruinach nowoasyryjskiej biblioteki króla Assurba- nipala w Niniwie (dziś Muz. Bryt. w Londynie). Epopeja zawiera historie o Gilgameszu, jego przy- jacielu Enkidu (rodzaj praczłowieka utworzonego z gliny), Utnapisztim (babiloński Noe).

GLAUKOS gr., błyszczący; szary’, imię gr. będące przydomkiem morza i określeniem żywych, bystrych oczu dzielnego męża, dlatego dawane wielu bohaterom, m.in.: (1) mit. gr. rybak beocki, który po zjedzeniu cudownego ziela stał się nieśmiertelnym Starcem Morskim (zob. Proteusz) i wieszczkiem, czczonym, zwł. w Beocji, przez żeglarzy i rybaków. W niektórych wersjach opowieści o Argonautach był pomocnym w budowie statku „Argo” i sternikiem w wyprawie po złote runo.

GLEIPNIR mit. skand. łańcuch, którym skuto wilka Fenrira, bardzo lekki, zrobiony przez karłów z hałasu czynionego przez stąpanie kota, z korzeni gór, mięśni niedźwiedzia, oddechu ryb, bród kobiecych i śliny ptaków, gdy pęknie i uwolni wilka, koniec świata będzie bliski.

GLUBBDUBDRIB (wym. glạbdạbdrib) w Podrózach Guliwera Jonathana Swifta wyspa czarnoksiężników, nie opodal wybrzeży kraju Balnibarbów. Na żądanie Guliwera wywołano tam duchy Homera, Arystotelesa, Kartezjusza, Wergiliusza, Gassendiego i wielu królów i wodzów, dzięki czemu Guliwer przekonuje się o kłamstwach dziejopisów.

GŁUCHY. Głucha żmija w Biblii, Psalm 57, 4–6: ..Grzesznicy są… jak żmija głucha i stulająca uszy swoje, która nie posłucha głosu zaklinaczów.” Na Wschodzie, kiedy żmija wśliznęła się do domu, wzywano zaklinacza, aby wypowiedział swe zaklęcia i włożył ją do worka. Zgodnie z tradycją, zmija usiłuje zatkać sobie uszy w czasie wypowiadania zaklęć, przytykając jedno ucho do ziemi, a drugie przygniatając ogonem.

GOG I MAGOG w Biblii, Gen., 10, 2, Magog jest jednym z synów Jafeta. W proroctwie Ezechiela, 38 i 39, Gog jest władcą ziemi Magog, księciem Mosocha i Tubala, północnych krajów, których dzikie hordy najadą ziemie Izraela (prawdop, odnosi się to do najazdu Scytów na zach. Azję w VII w. pne.), uosobieniem potęg wrogich królestwu bożemu w czasach ostatecznych. W Apokalipsie, 20,7-9, Gog i Magog to nazwa narodów zwiedzionych przez szatana, najeźdźców z północy, mających uderzyć na odnowioną Jerozolimę. W cyklu legend odnoszących się do Aleksandra Wielkiego . Gog i Magog występują jako sprzymierzeńcy indyjskiego króla Porosa w walce przeciw najeźdźcy, odcięci przez Aleksandra długim murem zbudowanym przez niego na Kaukazie (wspomniani też w Koranie, 18,93 i 21, 96). W brytyjskiej legendzie Gog i Magog to jedyne pozostałe przy życiu potomstwo strasznego rodu 33 niesławnych córek cesarza Dioklecjana, które zamordowały swoich mężów, po czym, wygnane z kraju, dotarły na statku do Albionu, gdzie zeszły się z tamtejszymi demonami. Potomkowie ich, rasa olbrzymów, zostali wytępieni przez Bruta i jego towarzyszy, z wyjątkiem Goga i Magoga, których sprowadzono w łańcuchach do Londynu, gdzie musieli służyć jako odźwierni w pałacu królewskim na miejscu obecnej Guildhall (ratusza londyńskiego City). Tam wizerunki ich znajdowały się co najmniej od czasów panowania Henryka V. Dawnych olbrzymów zniszczył Wielki Pożar w 1666, a ich repliki, wyrzeźbione w 1708, zniszczył nm, nalot w 1940; na ich miejsce wykonano nowe figury. Gogmagog i Koryneusz. Wg legendy Gogmagog był przywódcą olbrzymów Albionu, zabitych przez Bruta, a Koryneusz jednym z towarzyszy Bruta. Walczył z Gogmagogiem i wrzucił go do morza, za co otrzymał Kornwalię. Posągi zwane Gogiem i Magogiem w ratuszu (Guildhall) londyńskiego City mają podobno przedstawiać w istocie Gogmagoga i Koryneusza.

GOLEM hebr., ‚bryła, bezkształtna masa’, wg żyd. tradycji lud. wsch, i śr. Europy, postać ludzka ulepiona z mulu i gliny, w którą tchnięto życie przez położenie jej na usta a. na czoło kartki papieru z mistycznym tetragramem (niewypowiadalnym imieniem Boga), co jednak nie czyniło Golema prawdziwym człowiekiem, gdyż nie umiał mówić (a zatem i rozumować) ani płodzić potomstwa. Najsłynniejszego z golemów stworzył kabalista, astronom i alchemik cesarza Rudolfa II, rabbi Liwa (Löw) ben Becalel w Pradze czes. w XVI w., dla obrony prześladowanej społeczności żyd., do czego predestynowała Golema jego nadludzka siła i odporność. Wypełniał swe obowiązki dobrze, pewnego razu jednak wpadł w szał i zaczął na oślep siać zniszczenie, trzeba go więc było zgładzić. Treść legendy zdaje się wskazywać, że rabbi zbłądził, przywłaszczając sobie boski przywilej tworzenia życia i niecierpliwie próbując w niedoskonałym świecie stworzyć sytuację – pełne bezpieczeństwo społeczności żyd. – możliwą tylko po nadejściu ery mesjanicznej.

GOLIAT wg Biblii, 1. Ks. Król., 17, olbrzym filistyński, którego Dawid zabił w pojedynku kamieniem celnie rzuconym z procy; przen. olbrzym, wielkolud, drągal, osiłek. Zwycięstwo Dawida nad Goliatem symbolizuje przewagę przemyślności nad brutalną siłą, ducha nad materią.

GOŁĄB u Homera tylko dziki gołąb skalny (gr releias dosł. ‘ciemnoszary’), którego potomek gołąb domowy, przybył do Grecji, podobnie jak kura domowa, ze Wschodu, i tak jak ona zrazu nie jako ptak jadalny. Gołębie, które „całują się dziobkami, poświęcone były na Wschodzie bogini miłości, Isztar, a w Grecji i Rzymie Afrodycie (Wenerze). Po grecku nazywane, od Isztar, peristera; wkrótce stały się przysmakiem, a prócz tego ptakiem kultowym; zob. Dodona. W sztuce chrzescijańskiej gołąb symbolizuje miłość, pokój, Ducha św., duszę wyfruwającą z ust zmarłych świętych.

Bądźcie roztropni jak węże, a prości jak gołębice z Biblii, Ew, wg Mat., 10, 16.

Gdybym miał skrzydła jako gołębica, uleciałbym daleko z Biblii, Psalm 54, 7.

Otoś ty piękna, przyjaciółko moja, oczy twoje jak gołębicy z Biblii, Pieśń nad Pieśniami, 1, 14; mówi Oblubieniec do Oblubienicy.

Gołębie pop. nazwa zwolenników polityki ugody i kompromisu; por. Jastrzębie.

GORCZYCA Przypowieść o ziarnie gorczycy w Biblii, Ew. wg Marka, 4, 31-32: ziarno gorczyczne mniejsze jest od wszystkich nasion, a gdy się je wsieje, wyrasta i staje się większe nad wszystkie jarzyny, i wypuszcza gałęzie tak wielkie, że pod cieniem mieszkać ptaki niebieskie.

Prosim gorczycy dwa ziarna; A ta usługa tak marna Stanie za wszystkie odpusty. Bo słuchajcie i zważcie u siebie, Że według bożego rozkazu: Kto nie doznał goryczy ni razu, Ten nie dozna słodyczy w niebie. A. Mickiewicz, Dziady, cz. II, 106-112.