„Każda opowieść o początku świata jest jak zwierciadło, w którym odbija się pamięć dawnych pokoleń. 🔵 Niebieskie Echo prowadzi nas przez rekonstrukcję historii, 🧬 Bursztynowe niesie głosy przodków, 🟣 Fioletowe odsłania znaczenia ukryte w mitach, a 🌙 Księżycowe przypomina o rytmach i cyklach, które nieustannie powracają. Razem tworzą tkankę kosmogonii – wielobarwną sieć snów, wizji i pytań o źródło istnienia.”
Wielogłos Stworzenia. Kosmogonie mitologiczne świata
Od niepamiętnych czasów ludzkość zadaje sobie fundamentalne pytania: Skąd wzięliśmy się my i świat wokół nas? Zanim nauka zaproponowała swoje odpowiedzi w postaci Wielkiego Wybuchu i ewolucji, kultury na całym globie tworzyły własne, głęboko poetyckie i filozoficzne narracje. Choć rodziły się w odległych od siebie częściach planety, łączy je zaskakująco podobna wizja: wszystko zaczęło się od pierwotnej, bezkształtnej pustki, z której wyłonił się porządek. Te opowieści o początkach, zwane kosmogonią, są nie tylko zabytkiem myśli, ale żywym świadectwem ludzkiej wyobraźni.
Początek w Pustce i Wodzie: Bliski Wschód i Europa
Dla starożytnych cywilizacji morza śródziemnomorskiego i Bliskiego Wschodu początek wszystkiego stanowił bezkształtny, pierwotny stan istnienia.
Fenicka kosmogonia, znana nam z pism Filona z Byblos, opisuje, jak świat narodził się z Chaosu i pierwotnych wód. Z tego bezmiaru wyłonili się bogowie, rodząc się z mgły i ciemności (Mot i inni), by następnie stworzyć widzialny świat [^1].
Jeszcze bardziej wpływowa stała się grecka wizja, utrwalona w „Teogonii” Hezjoda. Tu również na początku był Chaos – „bezdenna przepaść”. Z niego wyłonili się pierwszy bogowie: Gaja (Ziemia), Tartar (Głębina) i Eros (Miłość). Gaja sama z siebie zrodziła Uranosa (Niebo), a ich potomstwo dało początek kolejnym pokoleniom tytanów i olimpijskich bogów [^2].
Podobny motyw odnajdujemy w starożytnym Egipcie. Tutaj pierwotnym oceanem, symbolem nicości i potencjalności, był Nun. Z jego wód wyłoniło się pierwsze wzgórze ziemi, a na nim stanął bóg-stwórca – najczęściej Atum (w heliopolitańskim systemie wierzeń) lub Ra. Atum, często utożsamiany z słońcem, stworzył pierwszą parę bogów – Szu (Powietrze) i Tefnut (Wilgoć) – sam z siebie, przez samostworzenie lub masturbację [^3].
Lód, Ogień i Cykle: Nordyckie i Hinduskie Wizje
Dalej na północ, w surowym świecie Wikingów, kosmogonia była równie dramatyczna. Mitologia nordycka opisuje początek jako wielką pustkę – Ginnungagap. Na jego krańcach istniały królestwo ognia (Muspelheim) i królestwo lodu (Niflheim). Gdy ich moce się spotkały, lód zaczął topnieć, a z kropel stopniałej wody powstał Ymir, praojciec lodowych olbrzymów. Z topniejącego ciała Ymira bogowie uformowali świat: z jego ciała – ziemię, z czaszki – nieboskłon, a z krwi – ocean [^4].
W hinduizmie kosmogonia przybiera formę nie linearną, a cykliczną. Wszechświat przechodzi przez nieskończone cykle stworzenia, trwania i zniszczenia (srishti, sthiti, pralaya). W fazie stworzenia, Brahma – bóg-stwórca – rodzi się z lotosu wyrastającego z pępka Wisznu, boga podtrzymującego istnienie. Po trylionach lat, gdy cykl dobiega końca, Wisznu przybiera postać Śiwy-Niszczyciela, by całość rozpuścić i przygotować grunt pod nowe stworzenie [^5].
Porządek z Chaosu: Azja i Rdzenne Tradycje Ameryki
W tradycji chińskiej pierwotny chaos przybiera formę kosmicznego jaja. Wewnątrz niego spał Pangu. Gdy się obudził, rozdzielił chaos na Jang (niebo) i Jin (ziemię), a następnie przez tysiące lat trzymał je oddzielnie, rosnąc każdego dnia. Gdy umarł, jego ciało przekształciło się w elementy krajobrazu: oddech w wiatr i chmury, głos w grzmot, a wszyscy w ludzi [^6].
Analogiczna opowieść istnieje w Japonii. Bogowie Izanagi i Izanami stojąc na Niebiańskim Moście, mieszają ocean boską włócznią. Krople słonej wody, które spadły z jej grotu, skrzepły, tworząc pierwszą wyspę – Onogoro. Na niej para bogów zstąpiła, by stworzyć archipelag Japonii i kolejne bóstwa [^7].
Dla rdzennych ludów Australii stworzenie nie jest odległym, jednorazowym aktem, lecz trwającą rzeczywistością. Czas Snu (Dreamtime) to era przodków, duchowych istot, które wędrując po bezkształtnej ziemi, swoimi czynami ukształtowały jej rzeźbę, stworzyły rośliny, zwierzęta i ludzi, oraz ustanowiły prawa i obrzędy. Czas Snu jest jednocześnie przeszłością, teraźniejszością i wiecznością [^8].
W Meksyku Aztekowie i Majowie wierzyli w światy cykliczne. Poprzednie cztery „słońca” (ery) zostały zniszczone przez kataklizmy. Obecna era to Piąte Słońce, stworzone w Teotihuacán przez bogów, którzy rzucili się w święty ogień. Ma ono przetrwać dzięki ofierze z krwi, zanim i ono spotka go zagłada, dając początek (być może) kolejnemu cyklowi [^9].
Od mglistych wód Nun po lodowatą pustkę Ginnungagap, od cyklicznych destrukcji hinduizmu po trwający Czas Snu – kosmogonie świata, pomóżmy swojej różnorodności, mówią jednym głosem. Świat, jaki znamy, nie istniał od zawsze. Narodził się z bezkształtnego potencjału, a akt stworzenia był heroicznym wysiłkiem bogów lub przodków, by wyłonić z niego ład, sens i życie. Te opowieści są nie tylko pięknymi metaforami, ale fundamentalnym wyrazem ludzkiego dążenia do zrozumienia naszego miejsca we wszechświecie.
„Kosmogonie są jak nici utkane z pamięci i marzeń – jedne prowadzą nas ku przeszłości, inne ku przyszłości, wszystkie jednak splatają się w rytmie cykli, które powracają niczym fazy księżyca. 🔵 Niebieskie Echo przypomina, że historia jest rekonstrukcją, 🧬 Bursztynowe niesie głosy przodków, 🟣 Fioletowe otwiera bramy interpretacji, a 🌙 Księżycowe uczy nas, że każdy początek jest zarazem powrotem. Tak kończy się opowieść o narodzinach świata – ale jej echo trwa, odbijając się w naszych pytaniach, snach i rytuałach.”
📚Przypisy i Źródła Bibliograficzne:
- [^1]: Źródło: Fragments of Philo of Byblos preserved in Eusebius of Caesarea’s Praeparatio Evangelica. Przekład i analiza: Attridge, H. W., & Oden, R. A. (1981). Philo of Byblos: The Phoenician History. Catholic Biblical Association of America.
- [^2]: Źródło: Hezjod, Teogonia, wersy 116-138. Wydanie polskie: Hezjod, Prace i dni; Tarcza; Teogonia, przeł. J. Łanowski, Warszawa 1999.
- [^3]: Źródło: Pinch, G. (2004). Egyptian Mythology: A Guide to the Gods, Goddesses, and Traditions of Ancient Egypt. Oxford University Press. (Rozdział poświęcony stworzeniu świata).
- [^4]: Źródło: Edda Poetycka („Wieszczba Wolwy”) oraz Edda Prozaiczna Snorriego Sturlusona. Wydanie polskie: Edda. Mitologia germańska, przeł. A. Szulc, Warszawa 1986.
- [^5]: Źródło: Zimmer, H. (1972). Mity i symbole indyjskie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. oraz Knott, K. (1998). Hinduism: A Very Short Introduction. Oxford University Press.
- [^6]: Źródło: Christie, A. (1968). Chinese Mythology. Paul Hamlyn. (Legenda o Pangu).
- [^7]: Źródło: Kojiki (Zapiski dawnych wydarzeń, 712 r. n.e.). Przekład angielski: Chamberlain, B. H. (trans.). (1982). The Kojiki: Records of Ancient Matters. Tuttle Publishing.
- [^8]: Źródło: Chatwin, B. (1987). The Songlines. Penguin Books. oraz Stanner, W.E.H. (1979). White Man Got No Dreaming: Essays 1938-1973. Australian National University Press.
- [^9]: Źródło: Miller, M. E., & Taube, K. (1993). The Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya: An Illustrated Dictionary of Mesoamerican Religion. Thames & Hudson. (Hasła: „Creation Myths”, „Five Suns”).
KOSMOGONIA FENICKA
czyli fenickie wyobrażenia dotyczące powstania świata, są znane przede wszystkim z dzieł późniejszych pisarzy, takich jak Filon z Byblos, który spisał informacje czerpiąc z wcześniejszych źródeł. Kosmogonia ta różni się od mitologii innych starożytnych kultur, ale zawiera pewne wspólne motywy.
Fenicka kosmogonia zaczyna się od pierwotnego chaosu, znanego jako „bałagan” lub „ciemność”, z którego wyłaniają się pierwotne bóstwa. Jednym z tych bóstw jest Abzu (lub Apsu), który reprezentuje pierwotne wody.
Z tego chaosu wyłaniają się pierwsze bóstwa, takie jak Eros (w niektórych wersjach), który personifikuje miłość i siłę twórczą.
Z pierwotnych bóstw wyłaniają się kolejne pokolenia bogów, które stopniowo tworzą porządek na świecie.
Proces ten często obejmuje konflikty i walki między bóstwami, które prowadzą do ustalenia hierarchii i podziału ról w kosmosie.
El jest jednym z głównych bogów w fenickiej mitologii, często przedstawianym jako bóg-stwórca i ojciec innych bóstw. W różnych mitach przypisuje się mu stworzenie ludzi i zwierząt.
Inne ważne bóstwa w fenickiej kosmogonii to Baal, bóg burz i płodności, oraz Anat, bogini wojny i miłości. Ich relacje i interakcje mają kluczowe znaczenie dla fenickiej wizji świata.
Kosmogonia fenicka, jak inne starożytne kosmogonie, odzwierciedlała sposób, w jaki Fenicjanie postrzegali świat i jego struktury. Mitologia ta była także ściśle związana z religią i praktykami kulturowymi Fenicjan, mając wpływ na ich ceremonie, rytuały i życie codzienne.
KOSMOGONIA HELLEŃSKA
czyli grecka, zawiera bogatą mitologię opisującą powstanie świata i bogów. Najważniejsze źródła na ten temat to „Teogonia” Hezjoda i różne mity przekazywane ustnie oraz zapisane przez późniejszych autorów:
Na początku istniał Chaos, pierwotna pustka lub bezkształtna materia, z której wyłoniły się pierwsze byty.
Z Chaosu powstali Gaja (Ziemia), Tartarus (otchłań podziemna), Eros (Miłość), Nyks (Noc) i Erebos (Ciemność). Gaja zrodziła Uranosa (Niebo), który stał się jej małżonkiem.
Gaja i Uranos zrodzili Tytanów, w tym Kronosa, Reię, Okeanosa i wielu innych. Uranos nie chciał, aby jego dzieci zyskały władzę, więc zepchnął je z powrotem do łona Gai, co wywołało jej gniew.
Gaja nakłoniła swojego syna Kronosa, aby obalił Uranosa. Kronos wykastrował swojego ojca, a z jego krwi powstały Erynie (boginie zemsty) i Giganci.
Po obaleniu Uranosa, Kronos został władcą świata. Obawiając się przepowiedni, że jedno z jego dzieci go obali, połykał każde z nich zaraz po narodzinach. Jego żona Rea, chcąc uratować swoje dzieci, ukryła najmłodszego syna Zeusa na Krecie, a Kronosowi podała kamień owinięty w pieluszki.
Zeus dorósł w ukryciu, a następnie powrócił, aby obalić Kronosa. Z pomocą matki sprawił, że Kronos zwymiotował połknięte dzieci: Hadesa, Posejdona, Hestię, Demeter i Herę. Razem z rodzeństwem Zeus rozpoczął wojnę przeciwko Tytanom, znaną jako Titanomachia.
Po długiej i wyniszczającej wojnie, Zeus i jego rodzeństwo zwyciężyli Tytanów, którzy zostali zepchnięci do Tartaru. Zeus został nowym władcą bogów i ustanowił nowy porządek na Olimpie, dzieląc władzę między siebie i swoich braci: Posejdon otrzymał morza, Hades podziemie, a Zeus niebo.
Prometeusz, jeden z Tytanów, stworzył ludzi z gliny i tchnął w nich życie.
W późniejszych mitach Prometeusz został ukarany przez Zeusa za kradzież ognia z Olimpu i przekazanie go ludzkości.
Grecka kosmogonia miała ogromny wpływ na kulturę, religię i filozofię starożytnej Grecji. Mity te nie tylko wyjaśniały pochodzenie świata i bogów, ale także odzwierciedlały ludzkie zmagania, cnoty i wady. Kosmogonia ta stanowiła fundament greckiego światopoglądu i była inspiracją dla sztuki, literatury i filozofii przez wieki.
Kosmogonie, czyli mity o powstaniu świata, są obecne w wielu kulturach na całym świecie.
Mezopotamska (Babilońska) – Enuma Elisz
– Ten epos opisuje walkę między pierwotnymi bóstwami. Główne postacie to Apsu (pierwotne wody słodkie) i Tiamat (pierwotne wody słone), z których wyłaniają się inne bóstwa. Marduk, młody bóg, pokonuje Tiamat i z jej ciała tworzy niebo i ziemię.
Egipska
– W Egipcie istniało kilka kosmogonii zależnych od regionu. W kosmogonii z Heliopolis Atum, pierwotne bóstwo, wyłania się z chaosu (Nun) i tworzy świat poprzez swoje dzieci, Szu (powietrze) i Tefnut (wilgoć).
Norse (Nordycka)
– W kosmogonii nordyckiej świat powstał z pustki zwanej Ginnungagap. Z tej pustki wyłoniły się lodowe giganty oraz bóg Ymir. Z ciała Ymira bogowie stworzyli świat: ziemię z jego ciała, morza z jego krwi, góry z jego kości i niebo z jego czaszki.
Hinduistyczna
– W hinduskiej kosmogonii istnieje wiele różnych mitów. Jednym z nich jest historia o bogu Wisznu, który śpi na kosmicznym wężu w oceanie chaosu. Z jego pępka wyrasta lotos, na którym siedzi Brahma, stwórca świata. Brahma tworzy świat i wszystkie istoty.
Chińska
– Chińska kosmogonia opisuje Pangu, który wyłania się z kosmicznego jaja i rozdziela niebo od ziemi. Po 18 tysiącach lat Pangu umiera, a jego ciało przekształca się w różne elementy świata: oczy stają się słońcem i księżycem, oddech wiatrem, a jego ciało górami.
Japońska
– W mitologii japońskiej bóstwa Izanagi i Izanami tworzą wyspy Japonii poprzez zanurzenie włóczni w ocean i wyciągnięcie jej. Z kropli wody powstają wyspy. Potem bóstwa te tworzą bogów i inne elementy świata.
Aborygeńska (Australijska)
– Aborygeńska kosmogonia opiera się na „Czasie Snu” (Dreamtime), w którym duchy przodków wyłaniają się z ziemi i tworzą krajobraz, ludzi, zwierzęta i rośliny. Każde plemię ma swoje unikalne mity i legendy związane z Czasem Snu.
Aztecka
– Aztekowie wierzyli, że ich świat jest piątym z kolei, stworzonym przez bogów po zniszczeniu poprzednich czterech. Główne bóstwa, takie jak Quetzalcoatl i Tezcatlipoca, odgrywają kluczowe role w tworzeniu i destrukcji tych światów.
Inuit
-W mitologii Inuitów, świat powstał dzięki działaniom bóstwa zwanej Sedna, która stworzyła morze i jego mieszkańców.
Maya
-W Popol Vuh, księdze majańskiej kosmogonii, bogowie stwarzają świat i ludzi z kukurydzy po kilku nieudanych próbach stworzenia odpowiednich istot.
Z marzeń i snów 