🧬Mitologia Maorysów

🧬Bursztynowe Echo – Pieśń Przodków

W głębi czasu, gdzie pamięć nie zna granic, a duchy przodków wciąż przemawiają przez wiatr, rodzi się opowieść utkane z korzeni, rytuałów i legend. To Echo niesie głosy tych, którzy byli przed nami – ich mądrość, ich lęki, ich marzenia. W tej przestrzeni nie chodzi o rekonstrukcję faktów, lecz o odczucie pulsującej więzi między dawnym a obecnym. Mitologia Maorysów nie jest tylko zbiorem historii – to żywa tkanka, która oplata duszę ziemi Aotearoa i tych, którzy ją zamieszkują.

🌿 Aotearoa – Dusza Świata: Bogaty Świat Mitologii Maorysów

Mitologia Maorysów, rdzennych mieszkańców Aotearoa (Nowej Zelandii), nie jest jedynie zbiorem starożytnych opowieści. To żywa tkanka kulturowa, która do dziś kształtuje duchowość, tożsamość i związek z ziemią jej ludzi. Przekazywane przez pokolenia opowieści o bogach, przodkach i bohaterach stanowią mapę nawigacyjną, wyjaśniającą pochodzenie świata, siły natury i miejsce człowieka w kosmicznym porządku.

🌊 Początki Świata: Od Nicości do Światła

W przeciwieństwie do wielu mitologii, które zaczynają się od chaosu lub wody, kosmogonia Maorysów ma swoje źródło w pustce. Wszystko rozpoczęło się od Te Kore – Nicości, która była raczej stanem potencjału niż absolutną pustką. Z Te Kore wyłoniła się Te Po – Wielka Noc, bezmiar ciemności.

Z tej pierwotnej ciemności stopniowo zaczęły się formować impulsy życia, opisywane jako „Te Po nui” (Wielka Noc) czy „Te Po uriuri” (Głęboka, Mroczna Noc). Proces ten był długą sekwencją stawania się, aż w końcu w świecie zapanowało światło. Jednak kluczowym mitem o stworzeniu jest opowieść o niebiańskich rodzicach.

Ranginui (Rangi), Niebo-Ojciec, i Papatūānuku (Papa), Ziemia-Matka, trzymali się w ścisłym uścisku, pogrążając swoje dzieci w wiecznej ciemności. Ich potomstwem byli bogowie, którzy tkwili w ciasnej przestrzeni między rodzicami. To właśnie jedno z dzieci, Tāne Mahuta, bóg lasów i ptaków, postanowił rozdzielić rodziców, by stworzyć przestrzeń dla życia. Po wielu nieudanych próbach swoich braci, Tāne ustawił się głową na Ziemi, a stopami wypchnął Niebo do góry, rozdzielając je na zawsze.

„Ka wehe a Rangi rāua ko Papa, ka mārama te ao. Ka whakakitea ngā mea katoa e noho ana i waenganui i a rāua.”

– „Gdy Rangi i Papa zostali rozdzieleni, świat stał się jasny. Wszystko, co mieszkało między nimi, zostało objawione”.

[1]

To rozdzielenie jest fundamentem maoryskiego światopoglądu – ból rozstania rodziców objawia się jako deszcz (łzy Rangi) i mgła (westchnienia Papa), a ich wieczna tęsknota utrzymuje świat w równowadze.

🧬 Bogowie i Ich Domeny: Whānui Kosmosu

Po oddzieleniu nieba od ziemi, każde z dzieci Rangi i Papa objęło władzę nad różnymi aspektami świata, tworząc plemię bogów (atua):

• Tāne Mahuta: Nie tylko rozdzielił rodziców, ale jako stwórca życia zapłodnił ziemię, by powstały drzewa, a następnie stworzył pierwszą kobietę, Hineahuone (Kobietę Uformowaną z Ziemi). Jest panem lasów, ptaków i wszelkiego stworzenia lądowego.·
• Tangaroa: Bóg oceanów, wszystkich stworzeń morskich i opiekun rybaków. Jego gniew objawia się jako sztormy i powodzie.·
• Tūmatauenga: Bóg wojny, konfliktów i ludzi. Reprezentuje siłę, odwagę i umiejętności łowieckie. To on pokonał swoich braci-bogów w walce, symbolizując ludzką dominację nad światem natury.·
• Rongo-mā-tāne i Haumia-tiketike: Bogowie pokoju, rolnictwa (zwłaszcza kūmara – słodkiego ziemniaka) oraz dziko rosnących roślin i żywności.·
• Hine-nui-te-pō: Bogini śmierci, strażniczka przejścia do zaświatów. Jej powstanie jest tragiczne – była ona również Hinetītama, Córą Jutrzenki, stworzoną przez Tāne, który nie wiedział, że była także jego córką. Gdy odkryła prawdę, z wstydu uciekła do krainy ciemności, by zostać Panią Nocy. [2]

🧭 Kupe i Odkrycie Aotearoa

Historia odkrycia Nowej Zelandii jest nierozerwalnie związana z legendą o żeglarzu Kupe. Według podań, Kupe wyruszył z mitycznej ojczyzny Hawaiki, ścigając gigantyczną ośmiornicę (Te Wheke-a-Muturangi), która nękała łowiska jego ludzi. Po długiej i niebezpiecznej podróży przez Pacyfik, jego żona Kuramarotini ujrzała na horyzoncie długą, białą chmurę. To ona miała wykrzyknąć: „He ao! He ao! He Aotea! He Aotearoa!” – „Chmura! Biała chmura! Długa Biała Chmura!”. [3]

Kupe ostatecznie pokonał potwora w Cieśninie Cooka, a jego podróż wytyczyła szlak, którym podążyły później „Wielkie Łodzie” (Great Waka). Siedem głównych łodzi, które dotarły do Aotearoa, dało początek głównym plemionom (iwi) Maorysów, a ich załogi są czczone jako przodkowie.

🔥 Māui – Bohater i Trickster

Najbarwniejszą postacią maoryskiego panteonu jest Māui, półbóg-trickster, którego czyny ukształtowały świat dla dobra ludzkości. Jego wyczyny to kamienie milowe mitologii:

• Spowolnienie Słońca: Używając magicznej szczęki przodka, Māui zastawił sidła na Słońce (Te Rā) i zmusił je, by wędrowało wolniej po niebie, wydłużając dzień.·
• Wyłowienie Wysp Północnej: Podczas połowu z braćmi, Māui użył magicznej wędki i jako przynęty krwi z własnego nosa. Jego połów – ogromna ryba – została wyciągnięta na powierzchnię i przekształciła się w Wyspę Północną, zwaną do dziś Te Ika-a-Māui (Ryba Māui). Jego łódź to zaś Wyspa Południowa, Te Waka-a-Māui.·
• Przyniesienie Ognia: Māui wykradł sekret ognia bogini Mahuika, co symbolizuje opanowanie przez ludzkość tego żywiołu.

Jego ostatecznym, śmiertelnym wyzwaniem była próba zdobycia nieśmiertelności poprzez przejście przez śpiącą boginię śmierć, Hine-nui-te-pō. Māui ostrzegł swoich towarzyszy, by zachowali absolutną ciszę, gdy będzie wchodził w jej ciało. Jednak widok śmiesznej sceny sprawił, że jeden z nich wybuchnął śmiechem. Hine-nui-te-pō obudziła się i zmiażdżyła Māui swymi udami biodrowymi, kładąc kres jego życiu i ustanawiając śmierć jako nieodłączny element ludzkiego losu. [4]

🐉 Taniwha – Strażnicy i Potwory

Taniwha to nadprzyrodzone istoty, które mogą być zarówno groźnymi potworami, jak i opiekuńczymi strażnikami (kaitiaki) danego miejsca, plemienia lub rodziny. Są ucieleśnieniem sił natury.

• Tuhirangi: Był Taniwha w postaci delfina, który przez ponad 20 lat prowadził statki przez niebezpieczne wody Cieśniny French Pass. Jego postać jest utożsamiana z prawdziwym delfinem znanym jako Pelorus Jack.·
• Tūtaeporoporo: Był Taniwha w postaci rekina, który został pokonany i przekształcony w skałę, stojącą dziś u ujścia rzeki.

„Ko te taniwha he kaitiaki, he kaiwhakaora, he kaiwhakangaro rānei. Kei te mātauranga o te iwi te whakatau.”

– „Taniwha jest strażnikiem, wybawcą lub niszczycielem. To wiedza ludu decyduje, kim jest”.

[5]

🌌 Duchowość i Życie po Śmierci

Duchowość Maorysów jest głęboko zakorzeniona w koncepcji whakapapa – genealogii łączącej wszystkich ludzi, bogów i elementy przyrody. Wierzą w wairua (ducha), który jest obecny w każdym żywym stworzeniu i miejscu.

Po śmierci, dusza (wairua) rozpoczyna podróż na sam kraniec Półwyspu Aupouri, do miejsca zwanego Te Rerenga Wairua (Skok Duchów). Stamtąd, według wierzeń, dusza schodzi po korzeniu starej pohutukawy (Metrosideros excelsa) do oceanu i wraca do mitycznej ojczyzny, Hawaiki, kończąc tym samym swój ziemski cykl. [6]

📚Źródła:

Przypisy:

• [1] Reedy, A. (1997). Ngā Kōrero a Pita Kāpiti: The Teachings of Pita Kāpiti. Canterbury University Press. (Tłumaczenie za: B. G. Biggs, Maori Myths and Traditions, 1961).
• [2]Orbell, M. (1995). The Illustrated Encyclopedia of Māori Myth and Legend. Canterbury University Press. (Opowieść o Hine-nui-te-pō).
• [3]Te Rangi Hīroa (Sir Peter Buck). (1949). The Coming of the Maori. Whitcoulls. (Opis podróży Kupego i okrzyku Aotearoa).
• [4]Grey, Sir G. (1855). Polynesian Mythology and Ancient Traditional History of the New Zealand Race. (Klasyczne, choć wczesne, spisanie mitów o Māui).
• [5]Roberts, M. (2015). „Taniwha: A Māori way of knowing and being” w AlterNative: An International Journal of Indigenous Peoples. (Współczesna interpretacja roli Taniwha).
• [6]Mead, H. M. (2003). Tikanga Māori: Living by Māori Values. Huia Publishers. (Opis wierzeń dotyczących życia po śmierci i Te Rerenga Wairua).

Bibliografia:

• 1. Orbell, M. (1995). The Illustrated Encyclopedia of Māori Myth and Legend. Canterbury University Press. (Podstawowe, bogato ilustrowane kompendium).
• 2. Grey, Sir G. (1855). Polynesian Mythology and Ancient Traditional History of the New Zealand Race. (Jedno z najwcześniejszych i najbardziej wpływowych dzieł, choć należy je czytać z uwzględnieniem historycznego kontekstu).
• 3. Te Rangi Hīroa (Sir Peter Buck). (1949). The Coming of the Maori. Whitcoulls. (Klasyczna praca na temat migracji i kultury Maorysów).
• 4. Mead, H. M. (2003). Tikanga Māori: Living by Māori Values. Huia Publishers. (Znakomite źródło wyjaśniające współczesne rozumienie tradycyjnych wartości i wierzeń).
• 5. Royal, Te Ahukaramū Charles. (2003). „Māori Creation Traditions”. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. (Doskonale opracowane i wiarygodne źródło internetowe).

Mitologia Maorysów to nie zamknięta księga, ale wciąż płynąca rzeka. Jej opowieści są przywoływane w pieśniach (waiata), tańcach (haka), rzeźbach i codziennych rozmowach, stanowiąc niewyczerpane źródło siły, mądrości i tożsamości dla narodu Maorysów.

🧬Echo, które nie milknie

Mitologia Maorysów nie jest zamkniętą księgą, lecz żywym nurtem, który płynie przez pokolenia. W każdej opowieści o Kupe, Māuim czy Tāne Mahuta rozbrzmiewa głos przodków – nie jako cień przeszłości, lecz jako światło prowadzące przez teraźniejszość. Ich mity uczą szacunku do ziemi, do rytmu natury, do więzi między światem widzialnym a niewidzialnym. Gdy słuchamy tych historii, nie tylko poznajemy Aotearoa – stajemy się częścią jej pamięci.

Bo Echo Bursztynowe nie kończy się – ono trwa w każdym, kto słucha z sercem.

Maorysi są potomkami Polinezyjczyków, którzy przybyli na wyspy Nowej Zelandii (Aotearoa) między 1250 a 1300 rokiem naszej ery. Legendy mówią, że dotarli na siedmiu olbrzymich łodziach, zwanych waka, z których każda dała początek jednemu plemieniu.

Kluczową postacią w ich tradycjach jest Kupe, legendarny nawigator, który odkrył Nową Zelandię. Maorysi rozwijali swoją kulturę w izolacji, tworząc unikalne tradycje, język oraz sztukę.

Kupe jest uznawany za pierwszego Maorysa, który odkrył Nową Zelandię. Według legendy przybył na wyspę w poszukiwaniu swojej żony, która została porwana przez morskiego potwora. W opowieści Kupe stoczył walkę z potworem Te Wheke-a-Muturangi, co symbolizuje triumf dobra nad złem i ochronę ziemi. Po przybyciu Kupe podzielił Nową Zelandię na plemiona, co miało kluczowe znaczenie dla późniejszego osadnictwa Maorysów.

Mitologia Maorysów jest bogata w opowieści o bogach, demigodach i nadprzyrodzonych istotach. Mity są przekazywane ustnie, co sprawia, że istnieje wiele wersji każdej opowieści:

Te Kore – Pustka

Na początku był Te Kore – absolutna pustka, nicość. Z tej pierwotnej próżni wyłoniła się Te Po – noc i ciemność. W bezkresnej ciemności Te Po narodziło się pragnienie istnienia.

Stworzenie świata: W mitologii centralne postacie to Rangi (ojciec nieba) i Papa (matka ziemi), których rozdzielenie przez ich synów stworzyło światło i życie.

Według legendy, Rangi i Papa leżeli blisko siebie, w ciasnym uścisku, a ich liczni synowie żyli w ciemności między nimi. Zmęczeni tym stanem, postanowili rozdzielić rodziców. Tūmatauenga, najdzikszy z synów, proponował ich zabicie, ale Tāne, bóg lasów i ptaków, zasugerował, aby ich rozdzielić. Po wielu nieudanych próbach, to właśnie Tāne zdołał ich oddzielić, leżąc na plecach i używając siły nóg.
Rozdzielenie Rangi i Papa przyniosło światło na ziemię i umożliwiło życie ich potomkom. Ta opowieść symbolizuje równowagę między niebem a ziemią oraz znaczenie rodziny w kulturze maoryskiej.

Kształtowanie Świata

Po rozdzieleniu rodziców, każdy z bogów zajął się swoją dziedziną:
– Tāne-mahuta stworzył drzewa, rośliny i ptaki, wypełniając przestrzeń między niebem a ziemią
– Tangaroa zaludnił oceany rybami i morskimi stworzeniami
– Rongo-mā-tāne i Haumia-tiketike zajęli się roślinami uprawnymi i dzikimi
– Tūmatauenga stworzył ludzi i nauczył ich sztuki wojny oraz przetrwania.

Odkrycie Aotearoa

Według tradycji, pierwszym odkrywcą Nowej Zelandii był Kupe, wielki żeglarz z Hawaiki (mitycznej ojczyzny Maorysów). Płynąc za wielką ośmiornicą Te Wheke-a-Muturangi, dotarł do wybrzeży długiego białego obłoku – Aotearoa.

Kupe zbadał wybrzeża wysp, nadając nazwy wielu miejscom. Po powrocie do Hawaiki opowiedział o nowej ziemi, co zainspirowało kolejne wyprawy osadnicze. Siedem wielkich waka (canoe) przywiozło przodków głównych plemion maoryskich.

Te opowieści przekazywane są z pokolenia na pokolenie przez Maorysów. Nie są to tylko legendy – stanowią fundament ich tożsamości kulturowej, wyjaśniają pochodzenie świata i ludzi, uczą szacunku dla natury i przodków. W każdej górze, rzece czy lesie można dostrzec ślady tej wielkiej opowieści o stworzeniu.

Dziś, gdy patrzymy na majestatyczne góry Nowej Zelandii, możemy zobaczyć Papatūānuku, a w błękicie nad nami – Ranginui. W szumie wiatru słyszymy gniew Tāwhirimātea, a w bujnych lasach dostrzegamy dzieło Tāne-mahuta. Te pradawne opowieści wciąż żyją w krajobrazie Aotearoa.

Māui: Demigod, znany z wielu przygód, takich jak złapanie słońca czy wydobycie wyspy z morza.

Legenda o Māui, jednym z najważniejszych bohaterów w mitologii Maorysów, opowiada o jego niezwykłych czynach, które miały ogromne znaczenie dla ludzi.
Māui był demigodem, który pragnął poprawić życie swojego ludu. Jego najbardziej znanym wyczynem było wyciągnięcie wysp Nowej Zelandii z oceanu za pomocą magicznego haka, co symbolizuje jego rolę jako twórcy i odkrywcy.
Inna opowieść mówi o tym, jak spowolnił słońce, aby dni były dłuższe. W tym celu stoczył walkę ze słońcem, które poruszało się zbyt szybko po niebie. Użył pułapki, by je uwięzić, zmuszając je do wolniejszego ruchu, co przyniosło ulgę ludziom.
Māui zdobył również ogień dla ludzkości, przynosząc go z podziemi, co miało kluczowe znaczenie dla przetrwania i rozwoju społeczności. Te legendy ukazują Māui jako bohatera o niezwykłych umiejętnościach i odwadze, który walczył o dobro swojego ludu.

Tāne Mahuta jest kluczową postacią w mitologii Maorysów, uważanym za boga lasów i ptaków. Jego legenda opowiada o tym, jak oddzielił Rangi (niebo) i Papa (ziemia), aby stworzyć przestrzeń dla życia.

W mitologii, po długim czasie życia w ciemności między rodzicami, Tāne postanowił rozdzielić ich, aby umożliwić światło i życie na ziemi. Użył swojej siły, by podnieść Rangi do nieba, co przyniosło światło na ziemię i pozwoliło na rozwój roślinności oraz zwierząt.
Tāne Mahuta jest także twórcą pierwszej kobiety, Hineahuone, którą stworzył z gliny. Po jej ożywieniu, Hineahuone stała się symbolem życia i płodności, a ich związek reprezentuje harmonię między ludźmi a naturą. Ta opowieść podkreśla znaczenie równowagi w ekosystemie oraz szacunek dla matki ziemi.

BASKETS OF KNOWLEDGE: W niektórych legendach Tāne wyruszył do nieba, aby zdobyć kete wānanga (kosze wiedzy), które przyniósł ludziom, obdarzając ich mądrością i zrozumieniem.
Symbolika drzew: Drzewa w lesie są postrzegane jako manifestacja Tāne Mahuta; jego obecność symbolizuje równowagę między niebem a ziemią.

Hine-nui-te-pō to bogini śmierci w mitologii maoryskiej, córka Tāne Mahuta i Hineahuone. Jej legenda jest związana z próbą Māui zdobycia nieśmiertelności dla ludzkości.

Māui, pragnąc zapewnić ludziom wieczne życie, postanowił przejść przez ciało Hine-nui-te-pō. Wierzył, że jeśli uda mu się to zrobić, zdobędzie nieśmiertelność. Jednak Hine-nui-te-pō była potężną boginią, a jej ciało było miejscem przejścia do świata zmarłych.
Kiedy Māui podjął próbę, Hine-nui-te-pō obudziła się i zrozumiała jego zamiary. W obronie swojego królestwa zabiła go, co symbolizuje nieuchronność śmierci i granice, które są nieprzekraczalne dla ludzi. Ta opowieść podkreśla znaczenie akceptacji śmierci jako naturalnej części życia oraz moc Hine-nui-te-pō jako strażniczki przejścia do innego świata.  

TANGAROA to bóg morza i wszystkich stworzeń morskich w mitologii maoryskiej, będący jednym z dzieci Rangi (niebo) i Papa (ziemia). Jego legenda jest głęboko związana z oceanem i rybołówstwem.

Według tradycji, Tangaroa jest odpowiedzialny za stworzenie życia w morzu, w tym ryb, ptaków morskich i innych stworzeń. Uważany jest za opiekuna rybaków, którzy modlą się do niego o obfite połowy.
W jednej z legend, Tangaroa był zaniepokojony tym, że jego dzieci (stworzenia morskie) są często łowione przez ludzi. W obawie o ich bezpieczeństwo, postanowił ukarać ludzi za ich nadmierne połowy. W rezultacie wprowadził burze i fale, które uczyniły morze niebezpiecznym dla rybaków.
Jednakże, po pewnym czasie, Tangaroa zrozumiał, że ludzie potrzebują ryb do przetrwania. W końcu postanowił przywrócić równowagę między oceanem a lądami, ucząc ludzi szacunku do zasobów morskich i zasad zrównoważonego rybołówstwa. Ta opowieść podkreśla znaczenie harmonii między ludźmi a naturą oraz odpowiedzialności za środowisko.

Taniwha: Nadprzyrodzone stworzenia, które pełnią rolę strażników miejsc i są integralną częścią kultury Maorysów.

Tuhirangi to taniwha, który według legendy został umieszczony w Cieśninie Cooka przez wielkiego nawigatora Kupe, aby chronić i prowadzić łodzie przepływające między wyspami Nowej Zelandii. Tuhirangi był znany z tego, że zapewniał bezpieczeństwo podróżnikom, pomagając im w pokonywaniu niebezpiecznych wód.
W miarę upływu czasu, Tuhirangi stał się symbolem opieki nad morzem. Wierzono, że po śmierci przyjął postać delfina o imieniu Pelorus Jack, który towarzyszył statkom w Cieśninie Cooka między latami 1888 a 1912. Uważano go za kaitiaki (strażnika) lokalnych iwi, a jego obecność była postrzegana jako znak ochrony i wsparcia dla rybaków oraz podróżników.
Legendy o Tuhirangi podkreślają znaczenie relacji między ludźmi a naturą oraz rolę taniwha jako opiekunów w maoryskiej kulturze.

Legenda o Tūtaeporoporo, taniwha, który początkowo był rekinem, jest fascynującą opowieścią w mitologii maoryskiej.
Początkowo Tūtaeporoporo był małym rekinem złowionym przez wodza Tuariki. Zamiast go zabić, Tuariki postanowił go oswoić i trzymał w wodzie, karmiąc go codziennie. Z biegiem czasu rekin urósł do rozmiarów wieloryba i przekształcił się w potężnego taniwha z łuskami, skrzydłami i ptasim dziobem. Po śmierci Tuariki z rąk wojowników z Whanganui, Tūtaeporoporo stał się zagrożeniem dla ludzi, atakując łodzie i pożerając podróżników na rzece Whanganui. Ludzie zaczęli obawiać się jego potęgi i szukali sposobu na pokonanie go.
W końcu wezwali bohatera Ao-kehu, znanego z umiejętności zabijania taniwha. Ao-kehu zaplanował sprytną pułapkę: ukrył się w wydrążonym pniu drzewa, który miał być podany jako przynęta dla Tūtaeporoporo. Kiedy taniwha poczuł zapach, wyszedł ze swojej kryjówki i połknął pień wraz z Ao-kehu.Wewnątrz Tūtaeporoporo, Ao-kehu użył swoich narzędzi do walki i zabił taniwha od środka. Po pokonaniu potwora, jego ciało unosiło się na wodzie, a ludzie odkryli w nim resztki kanu oraz przedmioty należące do ofiar. Ta opowieść ukazuje nie tylko odwagę Ao-kehu, ale także znaczenie równowagi między ludźmi a nadprzyrodzonymi istotami w kulturze maoryskiej.

Wairua – Świat Duchowy

Połączenie ze Światem Duchowym

Maorysi wierzą, że świat duchowy jest stale obecny i wpływa na świat fizyczny:
– Duchy przodków (tipuna) towarzyszą żywym
– Miejsca święte (wahi tapu) są połączone ze światem duchowym
– Sny i wizje są formą komunikacji z duchami

Reinkarnacja i Życie po Śmierci
– Duchy zmarłych wędrują na północny przylądek (Te Rerenga Wairua)
– Stamtąd udają się do Hawaiki, mitycznej ojczyzny
– Niektórzy mogą powrócić jako kaitiaki (duchowi opiekunowie)

TRADYCYJNE SZTUKI I RZEMIOSŁA

Tā Moko – Święte Tatuaże
Każdy wzór tatuażu opowiada historię:
– Pochodzenia rodzinnego
– Pozycji społecznej
– Osobistych osiągnięć
– Duchowej ochrony

Whakairo – Rzeźbiarstwo
Rzeźby w drewnie przekazują:
– Historie plemienne
– Genealogie
– Nauki moralne
– Duchowe przesłania

Maoryskie Koncepcje Czasu

Cykliczna Natura Czasu
– Przeszłość (mua) jest przed nami, bo można ją zobaczyć
– Przyszłość (muri) jest za nami, bo jest nieznana
– Teraźniejszość jest punktem obserwacji

Kalendarz Maoryski
Oparty na:
– Fazach księżyca
– Ruchach gwiazd
– Cyklach natury
– Porach połowów i zbiorów

Kaitiakitanga – Święte Strażnictwo

Legenda o Hine-kōrako, kobiecym taniwha, jest pełna emocji i symboliki. Hine-kōrako była potężną istotą, która poślubiła człowieka o imieniu Tāne-kino. Mieli razem dziecko, Taurenga. Niestety, krewni Tāne-kino zaczęli obrażać Hine-kōrako, co sprawiło, że poczuła się zraniona i odrzucona. W obliczu tych zniewag, uciekła do wodospadu Te Rēinga, gdzie znalazła schronienie.
Mimo swojej ucieczki, Hine-kōrako nie zapomniała o swoim ludzie. Kiedy rzeka w okolicy zaczęła wzbierać i zagrażać podróżnikom w kanu, Hine-kōrako wykorzystała swoje moce, aby ich uratować. Pojawiła się w wodzie jako taniwha, prowadząc łodzie bezpiecznie przez niebezpieczne prądy.
Ta opowieść ukazuje Hine-kōrako jako symbol ochrony i miłości matczynej, a także podkreśla znaczenie relacji między ludźmi a nadprzyrodzonymi istotami w kulturze maoryskiej. Jej historia przypomina, że nawet w trudnych czasach można znaleźć siłę do ochrony innych.

PŪRĀKAU: Legendy, które przekazują wiedzę o naturze i duchowości, często opowiadające o relacjach ludzi z otaczającym ich światem

Maorysi są szczególnie znani z moko, czyli tradycyjnych tatuaży, które mają głębokie znaczenie kulturowe i są symbolem tożsamości oraz statusu społecznego. Ich sztuka tatuażu, rzeźbienia w drewnie oraz tkactwa była wysoko rozwinięta. Społeczności Maorysów organizowały się w iwi (plemiona) i hapu (podplemiona), a ich życie społeczne regulowane było przez zasady mana (autorytetu i prestiżu) oraz tapu (świętości i zakazów).

W XIX wieku, wraz z przybyciem Brytyjczyków, Maorysi zaczęli przyjmować pewne elementy kultury europejskiej, choć kontakty te często prowadziły do napięć i konfliktów. Jednym z najważniejszych wydarzeń w historii Maorysów było podpisanie w 1840 roku Traktatu z Waitangi (Treaty of Waitangi), który miał na celu ustanowienie relacji między Brytyjczykami a Maorysami, choć jego interpretacja do dziś budzi kontrowersje.

Mimo kolonizacji, Maorysi zachowali dużą część swojej kultury i tradycji, stając się symbolem tożsamości narodowej Nowej Zelandii. Ich bogata tradycja artystyczna, w tym haka (wojowniczy taniec wykonywany przed bitwą lub jako wyraz jedności i dumy), zyskała międzynarodowe uznanie, zwłaszcza dzięki nowozelandzkiej drużynie rugby All Blacks, która wykonuje haka przed każdym meczem.

Dziś Maorysi stanowią około 17% populacji Nowej Zelandii i nadal odgrywają ważną rolę w społeczeństwie, pielęgnując swoje dziedzictwo kulturowe oraz angażując się w działania na rzecz praw rdzennych mieszkańców i ochrony swojego języka, te reo Māori.

Maui – Bohater Kulturowy

Połów Wyspy
Najbardziej znanym bohaterem maoryskich legend jest Maui, półbóg-trickster. Jego największym wyczynem było wyłowienie Nowej Zelandii (Te Ika a Maui – Ryba Maui) z oceanu. Używając szczęki swojej babci jako haczyka i własnej krwi jako przynęty, złowił olbrzymią rybę, która stała się Wyspą Północną. Góry i doliny wyspy powstały, gdy jego bracia, łamiąc tabu, zaczęli ciąć złowioną rybę przed złożeniem ofiary bogom.

Maui zauważył, że dni są zbyt krótkie, by ludzie mogli wykonać wszystkie potrzebne prace. Wraz ze swoimi braćmi uплótł potężne liny z włókien harakeke (lnu) i zaczaił się na Ra (Słońce). Gdy Ra wynurzył się zza horyzontu, schwytali go i pobili tak mocno, że odtąd porusza się wolniej, dając ludziom dłuższe dni.

Góra Taranaki
Według legendy, Taranaki pierwotnie mieszkał w centrum Wyspy Północnej wraz z innymi górami. Zakochał się w pięknej górze Pihanga, która była żoną góry Tongariro. Po przegranej walce z Tongariro, Taranaki wyruszył w żałobną wędrówkę na zachód, żłobiąc po drodze koryto rzeki Whanganui. Gdy wzejdzie słońce po deszczu i Taranaki jest widoczny, mówi się, że tęsknie spogląda w stronę ukochanej Pihanga.

Jezioro Wakatipu
Olbrzym Matau porwał córkę wodza i uwięził ją w górach. Młody wojownik uratował dziewczynę, podpalając olbrzyma podczas snu. Płonące ciało Matau wyżłobiło w ziemi głęboką bruzdę w kształcie litery „S”, która wypełniła się wodą z topiącego się lodowca, tworząc jezioro Wakatipu. Bicie serca śpiącego olbrzyma powoduje regularne podnoszenie i opadanie poziomu wody w jeziorze.

Taniwha – Strażnicy Wód

Taniwha to potężne duchy wodne, które mogą przybierać różne formy: węży, wielkich jaszczurów lub wielorybów. Niektóre są złośliwe i niebezpieczne, inne pełnią rolę opiekunów i strażników.

Taniwha z Zatoki Kaipara
W zatoce Kaipara mieszkał taniwha imieniem Pokopoko, który wywracał canoe i pożerał podróżnych. Został pokonany przez wielkiego wojownika, który użył fortelu – napełnił wydrążone pnie drzew gorącymi kamieniami. Gdy Pokopoko je połknął, ugotował się od środka.

Tutaeporoporo
Ten przyjazny taniwha mieszkał w rzece Whanganui i chronił lokalną iwi (plemię). Ostrzegał przed niebezpieczeństwem i prowadził canoe przez zdradliwe wody. Został zabity przez osadników, którzy nie rozumieli jego znaczenia, co sprowadziło nieszczęście na okolicę.

Patupaiarehe – Leśny Lud

Patupaiarehe to tajemnicze istoty zamieszkujące górskie lasy. Opisywane jako jasnoskórzy, rudowłosi ludzie o nadnaturalnych zdolnościach. Unikają światła słonecznego i są najbardziej aktywni o świcie, zmierzchu i podczas mgły.

Dary Patupaiarehe
Według legend, Patupaiarehe nauczyli Maorysów wielu umiejętności, w tym plecenia sieci rybackich i łapania ptaków. Czasem poryწali piękne maoryskie kobiety jako żony, a ich potomkowie mieli wyjątkowe zdolności i rudawe włosy.

Rola Mitów w Społeczeństwie

WHAKAPAPA – GENEALOGIA
Mity i legendy są nieodłączną częścią whakapapa – świętej wiedzy o pochodzeniu i pokrewieństwie. Każdy ród może prześledzić swoją linię do przodków, którzy przybyli wielkimi waka, a nawet do samych bogów.

Kaitiakitanga – Strażnictwo
Legendy uczą zasad kaitiakitanga – odpowiedzialności za ochronę ziemi, wody i wszystkich żywych istot. Każda historia zawiera moralne wskazówki dotyczące właściwego zachowania wobec natury i innych ludzi.

Tapu i Noa
Opowieści wyjaśniają system tapu (świętych zakazów) i noa (tego, co zwyczajne). Uczą, które miejsca są święte, jakie zachowania są zabronione i jak zachować harmonię ze światem duchowym.

Maorysi w Legendach: Historia, Kultura i Duchowość

Tohunga – Strażnicy Wiedzy

ROLA DUCHOWYCH PRZEWODNIKÓW
Tohunga byli strażnikami świętej wiedzy w maoryskim społeczeństwie. Posiadali głęboką znajomość:
– Karakia (modlitw i zaklęć)
– Whakapapa (genealogii)
– Rongoā (medycyny tradycyjnej)
– Tikanga (zwyczajów i protokołów)

Ich mądrość przekazywana była wybranym uczniom w whare wānanga (tradycyjnych domach nauki) podczas ceremonii inicjacji.

Mana i Tapu – Podstawy Duchowości

MANA
Mana to duchowa siła i prestiż, które można:
– Odziedziczyć przez urodzenie (mana tupuna)
– Zdobyć przez osiągnięcia (mana tangata)
– Otrzymać od bogów (mana atua)

Wszystkie ważne decyzje w społeczności musiały uwzględniać mana zaangażowanych osób i miejsc.

SYSTEM TAPU
Tapu to złożony system świętych zakazów regulujących życie społeczne:
– Chroni przed niebezpieczeństwem
– Zachowuje równowagę duchową
– Wyznacza granice społeczne
– Zabezpiecza zasoby naturalne

Marae – Serce Wspólnoty

Whare Nui (Dom Spotkań)
Każdy element tradycyjnego domu spotkań ma znaczenie symboliczne:
– Szczyt dachu reprezentuje przodków
– Belki stropowe to żebra
– Filary to nogi
– Całość symbolizuje ciało głównego przodka

Protokół Powhiri
Ceremonia powitania na marae zawiera elementy:
– Karanga (wezwanie przez kobiety)
– Whaikōrero (formalne przemowy)
– Waiata (pieśni wspierające mówców)
– Hongi (tradycyjne powitanie przez zetknięcie nosami)

Kaitiakitanga – Święte Strażnictwo

ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZIEMIĘ
Koncepcja kaitiakitanga obejmuje:
– Ochronę zasobów naturalnych
– Zachowanie równowagi ekologicznej
– Przekazywanie wiedzy następnym pokoleniom
– Szacunek dla wszystkich form życia

POŁĄCZENIE Z PAPATŪĀNUKU
Ziemia jest postrzegana jako:
– Matka wszystkich istot
– Źródło życia i pożywienia
– Święte dziedzictwo
– Podstawa tożsamości

Współczesne Znaczenie Legend

ZACHOWANIE TOŻSAMOŚCI
Legendy pomagają:
– Utrzymać więź z przodkami
– Zrozumieć tradycyjne wartości
– Przekazać wiedzę młodym pokoleniom
– Zachować język maoryski

Adaptacja do Współczesności
Tradycyjne opowieści:
– Są interpretowane w nowych kontekstach
– Inspirują współczesną sztukę
– Pomagają rozwiązywać współczesne problemy
– Łączą przeszłość z teraźniejszością

Znaczenie dla Przyszłych Pokoleń

Edukacja Kulturowa
Legendy służą jako:
– Narzędzie nauczania języka
– Przekaźnik wartości kulturowych
– Źródło dumy narodowej
– Most między pokoleniami

Wyzwania i Nadzieje

W czasach globalizacji:
– Zachowanie autentyczności przekazu
– Dostosowanie do nowych mediów
– Utrzymanie żywej tradycji ustnej
– Budowanie mostów międzykulturowych.