Wyobraź sobie pustynię. Palące słońce, piasek i wędrujący lud. Na czele starszy mężczyzna o przenikliwym spojrzeniu – Mojżesz. Schodzi z góry Synaj, a w dłoniach dzierży kamienne tablice. To jeden z najpotężniejszych obrazów w historii Zachodu. Przez tysiąclecia wierzono, że to on, pod natchnieniem Boga, spisał pięć świętych ksiąg – Torę. Ale co, gdyby okazało się, że te same księgi opowiadają… o jego własnej śmierci i pogrzebie? I to w sposób, który mógł znać tylko ktoś żyjący długo po tych wydarzeniach?
Oto największa literacka zagadka wszech czasów: kto napisał Księgi Mojżeszowe? Śledztwo w tej sprawie prowadzi nas przez tunele czasu, królewskie archiwa i zakurzone zwoje ukryte w jaskiniach.
Akt I: Świadek, Który Nie Mógł Zeznać
Sprawa zaczyna się od szczegółu, który nie dawał spokoju mądrym czytelnikom już w starożytności. Ostatni wers Tory, Księga Powtórzonego Prawa 34, 5-8, brzmi:
I umarł tam Mojżesz, sługa Pański, w krainie Moab… i nikt nie zna jego grobu po dziś dzień.
Mojżesz miał sto dwadzieścia lat, gdy umarł… I opłakiwali synowie izraelscy Mojżesza… przez trzydzieści dni.
To mistrzowski reportaż. Ale jest jeden problem: świadek, który to relacjonuje, nie może być jednocześnie ofiarą. Jeśli Mojżesz jest autorem, opisuje swoją śmierć w czasie przeszłym, płacz po sobie i podaje enigmatyczną informację o nieznanym grobie. To tak, jakbyś napisał swoją autobiografię, kończąc zdaniem: „I spoczywa na wieki na cmentarzu w swoim rodzinnym mieście, a miejsce jego pochówku otacza aura tajemnicy”.
To była pierwsza rysa na monolicie tradycji. Dla rabinów rozwiązanie było proste: ostatni rozdział dopisał uczeń Mojżesza, Jozue. Ale dla krytycznych umysłów z XVII i XVIII wieku był to pierwszy, kluczowy dowód „A” – że tekst nie mógł powstać za jednym razem, w jednych rękach.
Akt II: Detektywi Słowa Bożego
Gdy przyjrzeć się tekstowi bliżej, niespójności wychodzą na jaw jak odciski palców różnych sprawców.
· Sprawa Podwójnego Opowiadania: Dlaczego w Księdze Rodzaju są dwa opisy stworzenia świata? W pierwszym (Rdz 1,1-2,4a) Bóg (Elohim) stawia wszystko w idealnym, hierarchicznym porządku, a człowieka tworzy na końcu, jako ukoronowanie. W drugim (Rdz 2,4b-25) Bóg (JHWH) lepi człowieka z prochu ziemi na samym początku, a potem rośliny i zwierzęta, by zaspokoić jego samotność. To zupełnie inna narracja, teologia i styl.
· Sprawa Mieszanych Tożsamości: W całym Pięcioksięgle Bóg nazywany jest raz JHWH (Jahwe), a raz Elohim. Czasem te imiona są używane zamiennie w jednej opowieści! Dla detektywów biblistyki było to jasne: tekst jest posklejany z różnych źródeł, każdy źródłowy dokument używał swojego ulubionego imienia.
· Sprawa Anachronizmów: Tekst zdradza swoją późniejszą metrykę. Gdy opisuje ucieczkę Izraelitów z Egiptu (Księga Wyjścia 13,17), mówi: „Gdy faraon wypuścił lud, Bóg nie powiódł ich drogą ziemi Filistynów, chociaż była bliższa”. Problem? Filistyni pojawili się na wybrzeżu Kanaanu dopiero ok. XII wieku p.n.e., długo po czasie, w którym miał żyć Mojżesz (tradycja: XIII w. p.n.e.). To tak, jakby w biografii Juliusza Cezara napisać, że omijał on lotnisko w Rzymie, bo spodziewał się korków.
Akt III: Czterech Podejrzanych – Hipoteza Dokumentarna
W XIX wieku niemiecki uczony Julius Wellhausen zebrał wszystkie te poszlaki w spójną teorię, która do dziś jest punktem wyjścia do dyskusji. Nazwano ją Hipotezą Dokumentarną. Wellhausen zidentyfikował czterech głównych „podejrzanych” – autorów lub szkół, które stworzyły cztery niezależne źródła, później połączone przez redaktorów.
1. Źródło J (Jahwista): Podejrzany nr 1: Dworski Piewca. Pisał w X-IX w. p.n.e. w Jerozolimie. Jego Bóg (Jahwe) jest bliski, ludzki, chodzi i rozmawia z Adamem. Jego opowieści są barwne, pełne emocji i konfliktów. To on dał początek historii o Adamie i Ewie, Kainie i Ablu. Jego Bóg jest bardzo zaangażowany w ludzkie sprawy.
2. Źródło E (Elohista): Podejrzany nr 2: Północny Kaznodzieja. Pochodził z IX-VIII w. p.n.e. z Królestwa Izraela (Północnego). Dla niego Bóg to Elohim – bardziej majestatyczny, przemawiający przez sny i aniołów. Kładł nacisk na proroków i moralność. Gdy Asyria zniszczyła północne królestwo w 722 r. p.n.e., jego teksty zostały przyniesione na południe i połączone z tekstami J.
3. Źródło D (Dewteronomistyczne): Podejrzany nr 3: Reformator. To serię Księgi Powtórzonego Prawa. Jego styl jest niepowtarzalny: pełen płomiennych kazań, wezwań do wierności Przymierzu i centralizacji kultu tylko w Jerozolimie. Naukowcy łączą go z reformą króla Jozjasza w 622 r. p.n.e., gdy „odnaleziono” w świątyni starożytną księgę praw (prawdopodobnie trzon Powtórzonego Prawa), która stała się podstawą odnowy religijnej.
4. Źródło P (Kapłańskie): Podejrzany nr 4: Architekt Porządku. To najpóźniejsze źródło, spisane w VI-V w. p.n.e. podczas niewoli babilońskiej lub tuż po niej. Gdy Świątynia leżała w gruzach, a tożsamość narodowa była zagrożona, Kapłani spisali swoją wizję. Dla nich Bóg jest transcendentny, święty i oddzielony. Ich teksty (Księga Kapłańska, opisy ofiar, świąt, genealogie, szczegóły Przybytku) to nie suchy regulamin. To plan przetrwania. Miał nauczyć ludzi, jak być świętym narodem, nawet bez ziemi i świątyni.
Ostateczny Redaktor (R) połączył te wszystkie nici w jeden, wspaniały gobelin, który znamy dziś jako Torę. Stało się to prawdopodobnie w V wieku p.n.e., za czasów Ezdrasza, gdy społeczność żydowska odbudowywała się pod panowaniem Persów.
Akt IV: Dowód Materialny – Zwoje znad Morza Martwego
Teoria teorią, ale gdzie są dowody? Przełom nastąpił w 1947 roku, gdy beduiński pasterz wrzucił kamień do jaskini w Qumran i usłyszał brzęk rozbitej ceramiki. Odkrył Zwoje znad Morza Martwego.
Wśród nich były najstarsze fragmenty Biblii hebrajskiej, sięgające III-II w. p.n.e. I tu kolejna sensacja: niektóre zwoje zawierały alternatywne wersje znanych nam historii, dowodząc, że tekst był jeszcze wtedy płynny i podlegał edycji. Znalezisko z Qumran potwierdziło, że ostateczna redakcja Tory musiała zakończyć się na długo przed tym okresiem, ale na pewno nie w czasach Mojżesza.
Epilog: Znaczenie Tajemnicy
Czy te rewelacje burzą wiarę? Dla niektórych tak. Dla innych otwierają nowy, głębszy wymiar zrozumienia.
Tora nie jest stenogramem z dyktanda Boga. Jest żywym zapisem zmagań narodu z Bogiem przez setki lat. To opowieść, którą opowiadano przy ogniskach na pustyni, spisywali nadworni skrybowie, redagowali mędrcy na wygnaniu i pieczętowali kapłani w odbudowanej Jerozolimie.
Mojżesz nie jest jej „autorem” w sensie prawnym. Jest jej patronem, bohaterem, sercem i duchem. To jemu przypisano to wielkie dzieło, bo to on stał u jego narodzin. Od niego wszystko się zaczęło. Od objawienia na górze Synaj do wielowiekowej tradycji, która je interpretowała i spisywała.
Odkrycie, że Tora ma wielu autorów, nie umniejsza jej świętości. Uczyniło ją bardziej ludzką, a przez to jeszcze bardziej boską – bo pokazało, że Bóg działa nie tylko przez pojedyncze, heroiczną jednostki, ale przez cały lud, przez pokolenia, w wirze historii. Tajemnica świętego zwoju okazała się piękniejsza niż kiedykolwiek moglibyśmy to sobie wyobrazić.
Dyskusja na temat datowania Ksiąg Mojżeszowych, czyli Tory, jest jednym z kluczowych tematów w badaniach biblijnych. Tradycja żydowska i chrześcijańska przypisuje autorstwo tych ksiąg Mojżeszowi, zakładając, że zostały one spisane około XIII wieku p.n.e. Jednakże, współczesne badania krytyczne i analizy historyczno-literackie podważają tę tradycję:
Teoria dokumentarna: W XIX wieku Julius Wellhausen i inni badacze rozwinęli teorię, że Tora składa się z czterech głównych źródeł tekstowych (J, E, D, P), które miały być napisane w różnych okresach historycznych. Według tej teorii, „J” (Jahwistyczne) mogło powstać około IX wieku p.n.e., „E” (Elojistyczne) w VIII wieku p.n.e., „D” (Deuteronomistyczne) w VII wieku p.n.e., a „P” (Kapłańskie) w V wieku p.n.e. lub później.
Redakcja i kompilacja: Wielu współczesnych biblistów uważa, że Tora przeszła przez wiele etapów redakcyjnych i kompilacyjnych. To oznacza, że ostateczny kształt pięciu ksiąg mógł zostać ustalony dopiero w okresie perskim lub hellenistycznym, czyli między V a II wiekiem p.n.e.
Archeologia i dowody historyczne: Brak bezpośrednich dowodów archeologicznych na istnienie tekstu Tory w formie znanej nam dzisiaj przed okresem perskim jest jednym z argumentów na rzecz późniejszej daty powstania lub redakcji tekstu. Rękopisy z Qumran, które są najstarszymi znanymi manuskryptami zawierającymi fragmenty Tory, datowane są na II wiek p.n.e., co wskazuje na długą tradycję przekazu i redakcji.
Perspektywa religijna vs. akademicka: Dla wielu wierzących autorstwo Mojżesza jest kwestią wiary, niezależnie od naukowych analiz. W nauce jednak dominuje pogląd, że Tora jest wynikiem długotrwałego procesu literackiego i redakcyjnego, co jest zgodne z obserwacjami dotyczącymi stylu, języka i treści poszczególnych fragmentów.
Księgi Mojżeszowe, znane również jako Tora, są przedmiotem wielu dyskusji dotyczących ich daty powstania. Tradycyjnie uważa się, że Mojżesz spisał te księgi w XIII wieku p.n.e., jednak współczesne badania biblistyczne sugerują, że wiele fragmentów mogło być redagowanych i spisywanych znacznie później, w okresie od V do II wieku p.n.e., co oznacza, że mogły być napisane nawet około tysiąca lat po jego śmierci
Mojżesz, postać biblijna, zmarł w wieku 120 lat, a jego śmierć została opisana w Księdze Powtórzonego Prawa (Pwt 34). Zgodnie z tekstem, umarł w ziemi Moab, a nikt nie zna miejsca jego grobu aż do dzisiaj.
Analizy wskazują, że czas życia Mojżesza przypada na lata 1526-1406 p.n.e., a opis jego śmierci mógł powstać około tysiąca lat później, w V wieku p.n.e.
Różne źródła datują życie Mojżesza w przedziale od 1592 do 1472 p.n.e., co dodatkowo podkreśla niepewność co do dokładnych dat. W związku z tym, opisy dotyczące Mojżesza i jego śmierci są wynikiem tradycji ustnej i późniejszych zapisów, które miały miejsce długo po jego odejściu.
Mojżesz jest jedną z najważniejszych postaci w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie, znany przede wszystkim jako przywódca, który wyprowadził Izraelitów z niewoli egipskiej, otrzymał Prawo od Boga na górze Synaj i zapoczątkował tradycję monoteizmu wśród swojego ludu. Jego wpływ na religie monoteistyczne jest nieoceniony, ale jeśli chodzi o jego dziedzictwo tysiąc lat później, możemy spojrzeć na to z kilku perspektyw:
Judaizm:
Prawo Mojżeszowe (Tora): Tysiąc lat po Mojżeszu, około X wieku p.n.e., Izrael był już ugruntowanym państwem z królami jak Dawid i Salomon, którzy dalej rozwijali religię i prawo oparte na Torze. W tym czasie Prawo Mojżeszowe było fundamentem kulturowym i religijnym narodu żydowskiego, choć interpretacje i praktyki mogły się różnić.
Synagogi i rabini: W okresie po Mojżeszu, szczególnie po zniszczeniu Pierwszej Świątyni w 586 p.n.e. przez Babilończyków, synagogi stały się centralnymi punktami życia żydowskiego, a rabini przejęli rolę duchowych przywódców, interpretując Prawo Mojżeszowe.
Chrześcijaństwo:
Chrześcijaństwo jeszcze nie istniało tysiąc lat po Mojżeszu, ale gdy pojawiło się około I wieku n.e., Mojżesz był postrzegany jako prorok i prekursor Jezusa Chrystusa. Chrześcijaństwo przyjęło Stary Testament jako część swojej Biblii, gdzie Mojżesz pełni kluczową rolę.
Islam:
Islam, który pojawił się w VII wieku n.e., również uznaje Mojżesza za jednego z wielkich proroków (Musa). Jego historia jest opisana w Koranie, a jego dziedzictwo jest kontynuowane poprzez monoteistyczne nauki i prawo islamskie.
Kultura i społeczeństwo:
Literatura i sztuka: Mojżesz i jego historia miały ogromny wpływ na literaturę i sztukę, zwłaszcza w średniowieczu, gdzie jego wizerunek pojawiał się w malarstwie, rzeźbie i literaturze religijnej.
Etyka i moralność: Nauki Mojżesza dotyczące moralności, sprawiedliwości i miłosierdzia są nadal żywe w dyskusjach etycznych i filozoficznych.
Tysiąc lat po Mojżeszu jego dziedzictwo było już głęboko zakorzenione w kulturze Bliskiego Wschodu i miało znaczący wpływ na religie monoteistyczne, które ukształtowały nie tylko życie duchowe, ale także normy społeczne i prawne w wielu społeczeństwach.
Księgi Mojżeszowe i ich Datowanie:
Tradycyjne Poglądy:
Tradycyjnie w judaizmie i chrześcijaństwie przyjmuje się, że Mojżesz jest autorem Pięcioksięgu (Tory), który składa się z Księg: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa. Konserwatywne interpretacje umieszczają spisanie tych ksiąg w okresie życia Mojżesza, około XIII wieku p.n.e., co jest zgodne z opowieściami biblijnymi o jego roli w przekazywaniu prawa Bożego.
Współczesne Badania Biblijne:
Współczesna krytyka biblijna, w tym hipoteza dokumentarna, sugeruje jednak bardziej złożony proces powstawania Tory. Badania te wskazują, że Pięcioksiąg mógł być redagowany przez różne ręce i przez długi okres czasu:
Hipoteza Dokumentarna: Zakłada ona istnienie czterech głównych źródeł literackich (J, E, D, P), które zostały połączone w jedno dzieło przez redaktorów:
J (Jahwista) – prawdopodobnie z IX wieku p.n.e.
E (Elohist) – z VIII wieku p.n.e.
D (Deuteronomista) – z czasów reformy Jozjasza w VII wieku p.n.e.
P (Kapłański) – w okresie po niewoli babilońskiej, czyli VI-V wiek p.n.e.
Redakcja i Kompilacja: Uważa się, że ostatnie redakcje mogły mieć miejsce nawet w okresie perskim (V-IV wiek p.n.e.) lub hellenistycznym (III-II wiek p.n.e.), co oznacza, że ostateczna forma Pięcioksięgu mogła zostać ukształtowana wiele wieków po Mojżeszu.
Dowody Archeologiczne i Lingwistyczne: Badania archeologiczne i analiza językowa sugerują, że niektóre opisy i prawa nie pasują do kontekstu XIII wieku p.n.e. w Kanaanie czy Egipcie, lecz raczej odzwierciedlają późniejsze realia i język.
Implikacje:
Takie podejście zmienia sposób, w jaki rozumiemy autorstwo i autorytet Tory. Zamiast jednego autora, mamy do czynienia z tradycją literacką, która ewoluowała w czasie, co może wpłynąć na interpretację teologiczną, historyczną i prawną tekstów.
Debata Trwa: Pomimo tych badań, wiele wspólnot religijnych nadal przyjmuje tradycyjną narrację o autorstwie Mojżesza, traktując współczesne badania jako jedną z interpretacji, która nie podważa wiary.
W ten sposób, dyskusja o datowaniu Ksiąg Mojżeszowych pozostaje żywym polem debaty między tradycją religijną a nowoczesnymi badaniami naukowymi.
Nawet jeśli teksty były redagowane przez wieki, nie umniejsza to ich wartości religijnej i teologicznej. Dla wierzących, Biblia pozostaje natchnionym Słowem Bożym, niezależnie od procesu jej powstawania.
✨
Kodeks Strażniczki
· 🔵 Niebieskie Echo: Autentyczna, zapomniana legenda, starannie odtworzona na podstawie historycznych źródeł.
· 🟣 Fioletowe Echo: Opowieść inspirowana historycznymi motywami, autorska interpretacja lub rekonstrukcja luk w źródłach.
· ⚪ Srebrne Echo: Całkowicie fikcyjna legenda w stylu antique, stworzona dla oddania klimatu i ukłon w stronę tradycji.
·⚫ Czarne Echo: Mroczne historie
📚 Bibliografia:
Datowanie Ksiąg Mojżeszowych (Tory)
1. Podstawowe prace i teorie źródłowe (Hipoteza Dokumentarna)
· Friedman, R. E. (1987). Who Wrote the Bible?. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall. (Polskie wydanie: Kto napisał Biblię?, Warszawa 1999).
· Wellhausen, J. (1883). Prolegomena zur Geschichte Israels. Berlin: G. Reimer. (Angielskie tłumaczenie: Prolegomena to the History of Israel, Gloucester 1973).
· Blenkinsopp, J. (1992). The Pentateuch: An Introduction to the First Five Books of the Bible. New York: Doubleday.
· Ska, J.-L. (2006). Introduction to Reading the Pentateuch. Winona Lake: Eisenbrauns.
· Van Seters, J. (1975). Abraham in History and Tradition. New Haven: Yale University Press.
· Van Seters, J. (1992). Prologue to History: The Yahwist as Historian in Genesis. Louisville: Westminster/John Knox Press.
2. Archeologia, historia i kontekst kulturowy
· Finkelstein, I., Silberman, N. A. (2001). The Bible Unearthed: Archaeology’s New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts. New York: Free Press. (Polskie wydanie: Narodziny Izraela, Warszawa 2021).
· Dever, W. G. (2003). Who Were the Early Israelites and Where Did They Come From?. Grand Rapids: Eerdmans.
· Coogan, M. D. (ed.). (1998). The Oxford History of the Biblical World. Oxford: Oxford University Press.
· Mazar, A. (1990). Archaeology of the Land of the Bible: 10,000–586 B.C.E.. New York: Doubleday.
3. Opracowania popularnonaukowe i syntezy
· Armstrong, K. (1993). A History of God: The 4,000-Year Quest of Judaism, Christianity and Islam. New York: Ballantine Books. (Polskie wydanie: Historia Boga, Warszawa 1998).
· Barton, J. (2019). A History of the Bible: The Book and Its Faiths. London: Penguin Books.
· Ehrman, B. D. (2005). Misquoting Jesus: The Story Behind Who Changed the Bible and Why. New York: HarperSanFrancisco. (Polskie wydanie: Prawda i fikcja w „Kodzie Leonarda da Vinci”, Warszawa 2006 – zawiera omówienie metod krytyki biblijnej).
· Ehrman, B. D. (2008). God’s Problem: How the Bible Fails to Answer Our Most Important Question—Why We Suffer. New York: HarperOne.
4. Źródła online i bazy danych
· The Bible Project (Projekt Biblia): https://bibleproject.com/ [dostęp: 09.09.2025].
· TheTorah.com: Academic Biblical Scholarship: https://thetorah.com/ [dostęp: 09.09.2025].
· Oxford Research Encyclopedias: Religion: https://oxfordre.com/religion [dostęp: 09.09.2025].
· Early Jewish Writings: http://www.earlyjewishwritings.com/ [dostęp: 09.09.2025].
· Scriptures Project / Projekt Pisma (źródła polskojęzyczne): https://scripturesproject.com/ [dostęp: 09.09.2025].
5. Polskojęzyczne opracowania i biblistyka
· Łach, S. (red.). (1973). Wprowadzenie do Starego Testamentu. Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha.
· Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu – Biblia Paulistów (2008). Częstochowa: Edycja Świętego Pawła. (Wstępy do poszczególnych ksiąg).
· Węclawiak, T. (2010). Pięcioksiąg Mojżesza. Wprowadzenie. Kraków: Wydawnictwo WAM.
· Szymik, S. (2005). Wprowadzenie do Pisma Świętego. Lublin: Wydawnictwo KUL.
6. Źródła dotyczące rękopisów z Qumran
· VanderKam, J. C., Flint, P. (2002). The Meaning of the Dead Sea Scrolls: Their Significance For Understanding the Bible, Judaism, Jesus, and Christianity. San Francisco: HarperSanFrancisco. (Polskie wydanie: Naukowcy odczytują znaczenie Zwojów znad Morza Martwego, Warszawa 2003).
· Martinez, F. G., Tigchelaar, E. J. C. (1997–1998). The Dead Sea Scrolls Study Edition. 2 vols. Leiden: Brill.
· Strona internetowa The Leon Levy Dead Sea Scrolls Digital Library: https://www.deadseascrolls.org.il/
Źródła do tematu datowania Ksiąg Mojżeszowych
Poniższa bibliografia stanowi mieszankę przełomowych prac akademickich, popularnych opracowań oraz źródeł online, które pozwalają zgłębić temat zarówno specjalistom, jak i osobom rozpoczynającym swoją przygodę z biblistyką.
1. Kluczowe Prace Akademickie i Teorie Źródeł
· Wellhausen, Julius, Prolegomena zur Geschichte Israels (1883) – Fundamentalne dzieło, które sformalizowało Hipotezę Dokumentarną w jej klasycznej formie. Dostępne w wielu tłumaczeniach (np. Prolegomena to the History of Israel).
· Friedman, Richard E., Who Wrote the Bible? (1987) – Jedna z najpopularniejszych i najbardziej przystępnych współczesnych książek prezentujących i modyfikujących Hipotezę Dokumentarną. Friedman w przejrzysty sposób przypisuje poszczególne fragmenty konkretnym źródłom i historycznym okolicznościom.
· Blenkinsopp, Joseph, The Pentateuch: An Introduction to the First Five Books of the Bible (1992) – Doskonałe, zwarte akademickie wprowadzenie, które omawia różne teorie źródłowe, nie ograniczając się tylko do Wellhausena.
· Ska, Jean-Louis, Introduction to Reading the Pentateuch (2006) – Współczesne i wpływowe wprowadzenie, które kładzie większy nacisk na ostateczną redakcję i kompozycję Tory niż na izolowanie czystych źródeł.
· Van Seters, John, Abraham in History and Tradition (1975) & Prologue to History: The Yahwist as Historian in Genesis (1992) – Prace, które kwestionują tradycyjne datowanie źródła J, przesuwając je na czasy wygnania babilońskiego (VI w. p.n.e.), co jest jedną z ważnych alternatyw dla klasycznej hipotezy.
2. Archeologia i Historia Izraela
· Finkelstein, Israel, and Silberman, Neil Asher, The Bible Unearthed: Archaeology’s New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts (2001) – Przełomowa i kontrowersyjna książka, która konfrontuje biblijną narrację historyczną (w tym Exodus i podbój Kanaanu) z dowodami archeologicznymi. Argumentuje za powstaniem większości tekstu w okresie królestwa Judy (VIII-VII w. p.n.e.).
· Dever, William G., Who Were the Early Israelites and Where Did They Come From? (2003) – Praca innego czołowego archeologa, który przedstawia nieco inną, ale równie krytyczną wobec literalnej lektury Biblii, wizję powstania Izraela.
· Coogan, Michael D., The Oxford History of the Biblical World (1998) – Zbiór esejów autorstwa czołowych badaczy, który umieszcza powstanie Biblii hebrajskiej w szerszym kontekście historycznym i archeologicznym Bliskiego Wschodu.
3. Opracowania Popularnonaukowe i Wprowadzenia
· Armstrong, Karen, A History of God (1993) – Znakomite opracowanie historii idei Boga w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie, które w przystępny sposób tłumaczy ewolucję koncepcji biblijnych na przestrzeni wieków.
· Barton, John, A History of the Bible: The Book and Its Faiths (2019) – Świeże i cenione ujęcie, które skupia się na tym, jak Biblia powstawała i jak była interpretowana, odwołując się do najnowszych ustaleń naukowych.
· Ehrman, Bart D., God’s Problem: How the Bible Fails to Answer Our Most Important Question – Why We Suffer (2008) & Misquoting Jesus: The Story Behind Who Changed the Bible and Why (2005) – Książki Ehrmana, choć skupione na Nowym Testamencie, doskonale pokazują metody krytyki biblijnej i proces powstawania tekstów świętych, które są analogiczne do tych stosowanych przy badaniu Tory.
4. Źródła Online (Wiarygodne Ośrodki Naukowe i Edukacyjne)
· The Bible Project (Projekt Biblia) – https://bibleproject.com/
· Znakomite, animowane filmy omawiające strukturę i główne tematy każdej księgi Biblii, w tym Pięcioksięgu. Prezentują one ujęcie łączące szacunek dla tekstu z uwzględnieniem współczesnej nauki.
· Oxford Research Encyclopedias: Religion – https://oxfordre.com/religion
· Hasła takie jak „Pentateuch”, „Documentary Hypothesis”, „Biblical Literature” pisane przez czołowych naukowców, oferujące aktualny stan badań z pełną bibliografią. (Dostęp często wymaga subskrypcji instytucjonalnej).
· TheTorah.com – https://thetorah.com/
· Projekt skupiający naukowców, który publikuje artykuły badawcze dotyczące krytycznego, akademickiego czytania Tory, często zestawiając je z tradycyjnymi interpretacjami rabinicznymi.
· Early Jewish Writings – http://www.earlyjewishwritings.com/
· Strona zawierająca tłumaczenia i linki do tekstów związanych z Biblią hebrajską, literaturą okresu Drugiej Świątyni i innymi pismami wczesnożydowskimi, które pomagają zrozumieć kontekst powstawania Tory.
5. Polskojęzyczne Źródła i Opracowania
· Scriptures Project / Projekt Pisma – Polski oddział inicjatywy promującej krytyczne i naukowe podejście do Biblii. Publikują artykuły i tłumaczenia na swoim blogu i stronie internetowej.
· Księgi Święte (w serii „Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu – Biblia Paulistów”) – Wstępy do poszczególnych ksiąg w tym tłumaczeniu często uwzględniają współczesne ustalenia biblistyki, w tym kwestię autorstwa i datowania.
· Wprowadzenie do Starego Testamentu pod red. ks. Stanisława Łacha – Starsze, ale wciąż wartościowe akademickie opracowanie polskiego środowiska biblistycznego.
Z marzeń i snów 