🟣Barwna Opowieść o Starożytnym Świecie: Gwiazdy, Zaklęcia i Losy

Barwna opowieść o starożytnym świecie: Gwiazdy, zaklęcia i losy

Babilon: Interpreterzy nieba

Wyobraź sobie rozpalone słońcem równiny Mezopotamii, gdzie nad brzegami Tygrysu wznoszą się zigguraty – kamienne schody ku niebu. Jest VII wiek przed naszą erą, a w cieniu świątyni Esagila w Babilonie kapłan o imieniu Marduk-nasir pochyla się nad glinianą tabliczką. Należy do elitarnej grupy bārû, wróżbitów, którzy potrafią czytać wnętrzności owiec i znaki niebieskie z równą precyzją. W dłoniach trzyma stylus, a przed oczami ma gwiazdy – migoczące znaki bogów

.„Zaćmienie nad horyzontem, Wenus w połączeniu z Marsem,” mruczy, zapisując omen w serii Enuma Anu Enlil. „Król musi się strzec, bo los dynastii wisi na włosku.” Jego słowa, spisane pismem klinowym na wilgotnej glinie, zostaną wypalone, a tabliczka dotrze do Aszurbanipala, władcy Niniwy, którego biblioteka skrywa 30 000 tabliczek – skarbnicę wiedzy o niebie i ziemi.

Aszurbanipal – jeden z niewielu władców umiejących czytać i pisać – sam studiował astronomię pod okiem Nabu-aḫḫē-eriba, nadwornego astrologa, którego listy z prognozami zachowały się do dziś: „Zaćmienie nie dotknie króla, bo Jowisz był widoczny.” Marduk-nasir uczestniczy w szczególnym rytuale zwanym „zastępczy król” (šar pūḫi). Gdy przepowiednia okazuje się mroczna, na tronie osadza się na sto dni zastępcę prawdziwego króla – często skazańca lub prostego człowieka – aby to on przyjął na siebie zapowiedziane nieszczęście.

Oprócz tego Marduk-nasir sięga po rytuał Šurpu. W migoczącym świetle ogniska pali figurkę demonicy Lamaštu wykonaną z czerwonej gliny, szepcząc zaklęcia z tabliczek znanych jako „Udug-hul” (Złe demony): „Przez imię nieba zaklinam cię, przez imię ziemi zaklinam cię.” Używa czarnego kamienia hematytowego, by odczyniać urok, a potem małej figurki psa z lapis-lazuli, świętego kamienia Inanny, by chronić królewski dom.

Pewnym szczegółem, który zachował się na tabliczkach z Niniwy, jest przepis na magiczną miksturę z siedmiu ziół, którą Marduk-nasir przygotowuje do odpędzenia złych duchów: tamaryszek, rokitnik, czosnek, jałowiec, sól, cedr i woda z Tygrysu – mieszane przy świetle księżyca w fazie nowiu. W tym świecie gwiazdy nie tylko świecą – one przemawiają językiem, który tylko wybrani mogą zrozumieć.

Egipt: Magia życia i śmierci

Tysiące kilometrów dalej, w Egipcie, nad Nilem unosi się zapach kadzidła, tamaryszku i papirusu. Jest rok 1700 p.n.e., a w cieniu piramidy Dżesera, w miejscu zwanym per ankh – „Dom Życia”, kapłan Amenhotep recytuje słowa heka – boskiej magii podarowanej przez boga Thota. Papirus Westcar opisuje, jak przed faraonem Chufu wystąpił magik o imieniu Dedi, który potrafił „przyczepić odciętą głowę”.

„Patrzcie!” woła kapłan, unosząc odciętą głowę gęsi. Wypowiada zaklęcie z Papirusu Bremner-Rhind: „Powstań, powstań w Ozyrysie, ożyj na nowo!” Chwilę później ptak żyje, gdacząc zdezorientowany. Tłum wiwatuje, widząc w tym moc ka – duchowej siły faraona, strażnika kosmicznej harmonii ma’at.

Amenhotep jest także medykiem, biegłym w sztuce opisanej w Papirusie Ebersa, zawierającym 877 receptur medyczno-magicznych. Kiedy leczy oparzenie, szepcze zaklęcie: „Moje usta mają boską moc, moje zaklęcia są skuteczne”, po czym aplikuje miksturę z mąki, oleju i ziół, dokładnie według proporcji zapisanych hieratycznym pismem na papirusie. Co znamienne, egipscy kapłani-lekarze używali wobec chorób dwóch podejść: empirycznego („Ja uleczę”) i magicznego („Heka uleczy”).

Prawdziwą potęgę magii Amenhotep demonstruje jednak w przygotowywaniu pochówku dostojnika. Z Księgi Umarłych – której najstarsze fragmenty z tego okresu znaleziono w sarkofagu królowej Menthuhotep – recytuje zaklęcie 125, które pomoże zmarłemu wyznać niewinność przed 42 sędziami zaświatów: „Nie czyniłem zła ludziom, nie zabijałem, nie kradłem…” Na amulecie w kształcie skarabeusza wypisuje fragment z rozdziału 30B, który ma zapobiec, by serce zmarłego świadczyło przeciwko niemu.

Nad nimi wschodzi Syriusz, egipski Sothis, zapowiadając wylew Nilu – znak od bogini Nut, która na Księdze Nut w grobowcu Ramzesa IV połyka Słońce, by rodzić je na nowo. Szczególny kalendarz zwany „dekanami” dzieli noc na godziny według gwiazd wschodzących na horyzoncie. Kapłani z Heliopolis – miasta słońca – zapisują ten cykl na suficie świątyni, tworząc pierwszy znany zegar gwiezdny. W Egipcie magia to oddech bogów, a niebo – rytm życia odmierzany przez podnoszenie się i opadanie życiodajnej rzeki.

Grecja: Od filozofii do okultyzmu

Przenieśmy się teraz do Grecji, do Knidos, gdzie w 408 r. p.n.e. Eudoksos spogląda w gwiazdy, zapisując ich ruchy w Phainomena. Ma 30 lat i właśnie wrócił z Heliopolis, gdzie przez 16 miesięcy egipscy kapłani pokazali mu tajemnice nieba. Jego uczniowie – Menechtmos i Helikon z Kyzikos – pomagają mu budować skomplikowany mechanizm z kół obracających się wewnątrz kół, by odwzorować ruch planet. „Wszystko jest liczbą i harmonią,” szepcze, kreśląc sfery niebieskie, inspirowany pitagorejską wiarą w matematyczną naturę kosmosu.

„Sphairopoiia” – pierwszy grecki traktat o budowie sfer niebieskich – wyjdzie spod jego pióra. Eudoksos wie, że król perski Artakserkses II konsultuje się z chalderskimi astrologami przed każdą bitwą, a wiedzę tę przywiózł do Grecji Demokryt z Abdery po swoich podróżach na Wschód.

Niedaleko, na wyspie Kos, Berossos – kapłan Bela-Marduka, uciekinier z Babilonu – otwiera szkołę astrologii około 280 r. p.n.e., ucząc Greków, jak czytać horoskopy. Jego dzieło „Babyloniaka”, dedykowane Antiochowi I, wprowadza mezopotamski system astrologii do świata helleńskiego. To Berossos przyniósł do Grecji koncepcję „Wielkiego Roku” – cyklu 12 960 000 lat, po którym wszystkie planety wracają na swoje pierwotne pozycje.

Ale w cieniu oficjalnej filozofii kwitnie mroczniejsza sztuka. W Atenach, w studni przy Agorze, archeolodzy znaleźli prawdziwe tabliczki z klątwami. Na jednej z nich kobieta o imieniu Theodora zapisała imiona swoich wrogów wspak, błagając bogów podziemnych: „Zwiążcie ich języki, by nie mogli świadczyć przeciwko mnie”. To katadesmoi – zaklęcia wiążące, znane też jako defixiones.

W świątyni Demeter w Knidos znaleziono tabliczkę z ok. 390 r. p.n.e., na której właścicielka tawerny przeklina złodzieja swojego naszyjnika: „Niech wyzna swój czyn przed bogami i ludźmi, palony gorączką, bez chwili snu i odpoczynku”. W Selinuncie na Sycylii odkryto tabliczki z V w. p.n.e. z zaklęciami agōgē – miłosnymi – gdzie mężczyzna o imieniu Eunikos błaga: „Niech Aithra kocha tylko mnie, niech zapomni o mężu i dzieciach”.

Na cmentarzach w południowej Italii i Grecji orficy – wyznawcy tajemnego kultu Orfeusza – chowają ze zmarłymi złote tabliczki z instrukcjami dla dusz: „Gdy umrzesz i przybędziesz do Hadesu, idź w prawo, gdzie znajdziesz źródło Mnemosyne. Powiedz strażnikom: ‚Jestem dzieckiem Ziemi i gwieździstego Nieba’.” Tabliczki z Hipponion, Pharsalos i Petelia (IV-III w. p.n.e.) zawierają niemal identyczne wersje tego tekstu.

Empedokles z Akragas, chodzący w purpurze i złotym diademie, zatrzymuje silny wiatr niszczący zbiory jednym gestem – ludzie szepczą: „Czarownik czy mędrzec?” Sam twierdzi w poemacie „Oczyszczenia”: „Witajcie przyjaciele, już nie jako śmiertelnik, lecz jako nieśmiertelny bóg przychodzę do was”. Jego uczeń Gorgias z Leontinoi rozwija teorię słów jako pharmakon – lekarstwo i trucizna zarazem – twierdząc, że mowa ma magiczną moc nad duszą, „jak leki nad ciałem”.

Rzym: Cesarska paranoja i ludowe praktyki

Rzym, rok 11 n.e. Na Palatynie August spogląda na Thrasyllusa, astrologa o przenikliwych oczach. To nie przypadkowy wróżbita – Thrasyllus z Mendes jest również uznanym filologiem, redaktorem dzieł Platona i Demokryta, łączącym naukę z ezoteryką. „Powiedz mi, co widzisz,” rozkazuje August. „Twoje imię zapisane wśród gwiazd,” odpowiada Thrasyllus, wskazując na horoskop, który przepowiedział zwycięstwo pod Akcjum. Na ścianie komnaty widnieje fresk przedstawiający znak Koziorożca – horoskop natywny Augusta, którym cesarz tak się chlubi, że wybił go na monetach.

Ale August drży – według Swetoniusza, biografa cesarzy, wydaje edykt zakazujący prywatnych wróżb, bojąc się przepowiedni o własnej śmierci. Jego następca Tyberiusz posuwa się dalej. Na Rodos, gdzie spędził wygnanie, testuje tego samego Thrasyllusa: „Przewidź mój zamiar!” Astronom blednie, ale odpowiada: „Widzę klif i twoją łaskę, panie. Gwiazdy mówią, że grozi mi niebezpieczeństwo, ale przeżyję”. Tyberiusz, zdumiony trafnością wróżby – rzeczywiście planował strącić astrologa z klifu – daruje mu życie i czyni swoim doradcą.

Kolejny cesarz, Kaligula, ginie od sztyletu po tym, jak zignorował przepowiednię astrologa Sulli: „Jesteś blisko końca”. Klaudiusz wydaje edykt wydalający astrologów z Italii, ale sam konsultuje się potajemnie z wróżbitą Barbillusem. Juliusz Firmicus Maternus w IV w. n.e. w dziele „Matheseos Libri VIII” ujawni, że „cesarz może oglądać horoskopy innych, ale nikt nie może zobaczyć horoskopu cesarza” – to crimen maiestatis, obraza majestatu.

Tymczasem w zaułkach Rzymu kwitną praktyki magiczne. W Aquae Sulis (dzisiejsze Bath w Anglii) archeolodzy odkryli 130 tabliczek z klątwami, w tym słynną, na której niejaki Docimedis błaga boginię Sulis Minerwę: „Ten, kto ukradł moją pelerynę, czy to Senicianus, czy Saturninus, czy Anniola – niech bogini zabierze mu zdrowie, krew i sen, dopóki nie zwróci mojej własności”. W Pompejach na ścianach domów znaleziono zaklęcia miłosne: „Niech Successus kocha Iris tak, jak ja ją kocham”.

W czasie rządów Nerona, cesarz fascynuje się magią, sponsorując wyprawę do Etiopii w poszukiwaniu mitycznego źródła Nilu i legendarnych magów. Według Pliniusza Starszego, sprowadza z Armenii Tiridatesa, kapłana Mitry i maga, który inicjuje go w tajemne obrzędy, ucztując tylko po zmroku i unikając kontaktu z morską wodą, co było częścią rytualnej czystości wyznawców Mitry.

Neron odrzuca jednak magię, gdy nie spełnia ona jego oczekiwań. Pliniusz pisze: „Neron, któremu bogowie nigdy nie byli tak niechętni jak wtedy, gdy próbował ich zrozumieć, stwierdził, że magia jest oszustwem”. Cesarz ten wspiera jednak astrologów, zwłaszcza Balbillusa, który przepowiada mu uniknięcie spisku Pizona.

Synkretyzm późnej starożytności

W wielokulturowej Aleksandrii, w II wieku n.e., postać Hermesa Trismegistosa – „Trzykroć Wielkiego”, utożsamianego z egipskim Thotem – staje się symbolem synkretyzmu religijnego. Hermetyzm, system filozoficzno-magiczny przypisywany tej półboskiej postaci, łączy egipską magię z grecką filozofią i astrologią chaldejską. W tekstach takich jak „Asclepius” z Corpus Hermeticum znajdujemy opis telestyki – sztuki ożywiania posągów bóstw poprzez rytuały: „Nasi przodkowie, głęboko błądząc co do natury bogów, wynaleźli sztukę tworzenia bogów. Przyciągają moc boską do posągów poprzez odpowiednie zioła, kamienie i zapachy”.

Zachowane artefakty potwierdzają rozpowszechnienie tych praktyk. W British Museum znajduje się brązowa figurka Horusa z II w. n.e., wewnątrz której ukryto zwój papirusu z zaklęciem magicznym, co miało „aktywować” posąg.

Amulety tego okresu są wyjątkowo synkretyczne. Gemy z Abraxasem, kogucim bóstwem o wężowych nogach, łączą symbole egipskie, greckie i hebrajskie. Imię „Abraxas” daje w greckim systemie gematrii (gdzie litery mają wartość liczbową) sumę 365 – liczbę dni w roku i sfer niebieskich, które dusza musi przejść, by osiągnąć zbawienie. Na kamiennych intaglio wyrytych w jaspie i hematycie można zobaczyć Ialdabaotha – gnostyckiego demiurga z głową lwa – otoczonego sekwencją samogłosek reprezentujących siedem sfer planetarnych: „ΑΕΗΙΟΥΩ”.

Jamblich, syryjski neoplatonik z Chalkis, w III w. n.e. rozwija teurgię – „boskie dzieło” – praktykę jednoczenia duszy z boskością. W dziele „O misteriach egipskich” definiuje trzy rodzaje rytuałów: symboliczne, teopatyczne (gdzie bóg wciela się w medium) i teurgiczne. Opisuje sześć rodzajów boskiego objawienia, w tym przez sny, światło i bezpośredni głos. „To nie magia, to jedność z boską zasadą,” argumentuje, odpierając krytykę. Jego uczeń Sosipatra z Efezu, jak podaje Eunapios z Sardes, potrafiła jasnowidzeniem obserwować odległe zdarzenia – talent przypisywany inicjacji przez chaldejskich magów.

Chaldejskie Wyrocznie, fragmentaryczny tekst z II w. n.e., mieszają neoplatonizm z astrologią: „Szukaj kanału, skąd płynie noetyczna esencja, gdzie mieści się ojcowska monada”. Te kryptyczne wersety są szeroko komentowane przez filozofów jak Proklos (V w. n.e.), który pisze: „Wyrocznie nakazują nam łączyć symbole niewidzialne z widzialnymi, by aktywować boskie cnoty”.

Chrześcijaństwo: walka i asymilacja

Chrześcijaństwo wkracza na scenę jak burza, wprowadzając nowe pojęcia dobra i zła. Tertulian z Kartaginy w traktacie „O bałwochwalstwie” (ok. 200 n.e.) wiąże astrologię z upadłymi aniołami: „Wiemy, że magia i astrologia są ze sobą spokrewnione. Pierwsi więc astrologowie, Magowie, otrzymali zaproszenie do złożenia hołdu narodzonemu Chrystusowi. Tym samym zostali potępieni. Tak więc Chrystus od swego urodzenia potępia ten zawód”.

Jednocześnie papirus z Oxyrhynchos z IV w. n.e. zawiera chrześcijańską modlitwę o uleczenie, używającą formuły z wcześniejszych egipskich zaklęć: „Przez imię Jezusa Chrystusa, który chodzi po wodzie, oddal gorączkę od tego ciała”. Archeologiczne znaleziska z Egiptu obejmują amulety z cytowanym Psalmem 91 na jednej stronie i tradycyjnym egipskim symbolem oka Horusa na drugiej – dowód religijnego synkretyzmu.

Priskilian, hiszpański biskup z IV w., promuje ascetyczny ruch, który łączy chrześcijaństwo z astrologią. W jego pismach znajdujemy: „Niebo jest żywą księgą Boga, gdzie zapisane są tajemnice, które Chrystus przyszedł nam objawić”. Oskarżony o maleficium (czarną magię) i manicheizm, zostaje stracony w Trewirze w 385 r. – pierwszy heretyk zabity przez władzę chrześcijańską, nie rzymską. Egzekucja ta wywołuje oburzenie nawet wśród jego przeciwników, takich jak Marcin z Tours.

Kodeks Teodozjański, ogłoszony w 438 r. n.e., zawiera surowe prawa przeciwko „malefici” (czarownikom) i „mathematici” (astrologom), wprowadzając karę śmierci: „Niech ustanie ciekawość przepowiadania przyszłości. Niech umilkną astrologowie i wróżbiarze (…) niech zamilknie na zawsze ochota zasięgania wiedzy o przyszłości”. Kodeks ten cytuje wcześniejszy edykt Dioklecjana z 294 r.: „Sztuka matematyczna [astrologia] jest potępiona i zakazana”.

Paradoksalnie, cesarze bizantyjscy, jak Justynian (527-565 r. n.e.), zatrudniają nadwornych astrologów, tworząc podwójny standard. Sam Justynian, zamykając Akademię Platońską w Atenach w 529 r., uderza w ostatni bastion pogańskiej filozofii i ezoteryki. Damascjusz, ostatni scholarcha Akademii, wraz z sześcioma innymi filozofami udaje się na dwór perskiego króla Chosroesa I, zabierając ze sobą bezcenne rękopisy teurgiczne i neoplatońskie, ratując je przed zniszczeniem.

Traktaty i praktyczne recepty

Późna starożytność pozostawiła najobszerniejsze kompendia wiedzy astrologicznej i magicznej. Firmicus Maternus w „Matheseos Libri VIII” (ok. 335 r. n.e.) przekazuje szczegółowe techniki horoskopowe, w tym metodę „chronokratorów” – władców czasu – oraz interpretację 12 domów horoskopu. Zachowany w pełni traktat dedykowany jest konsulowi Loliuszowi Maksymusowi.

Greckie Papirusy Magiczne – kolekcja tekstów z II w. p.n.e. do V w. n.e. odkryta w Egipcie – zawierają praktyczne przepisy na każdą okazję. Papirus PGM IV (nazywany „Wielkim Paryskim Palirusem Magicznym”) zawiera zaklęcie miłosne: „Weź wosk z czerwonej świecy, uformuj dwie figurki – mężczyzny i kobiety. Niech męska postać trzyma miecz przy szyi kobiecej. Na postaci kobiety napisz imię tej, którą pragniesz, a na 13 igłach wyrytych z miedzi umieść zaklęcie: ‚Przekłuwam członek [imię], aby pomyślała tylko o mnie, [imię]'”.

Fascynujący jest papirus PGM VII z III w. n.e., zawierający przepis na wywołanie snów proroczych: „Weź liść lauru, wypisz na nim imieniem boga, połóż pod poduszką i wypowiedz zaklęcie: ‚ΦΝΕΒΕΝNΟΥΘΙ ΧΡΙΝΤΑΤΗΡ we śnie daj mi odpowiedź prawdziwą na temat [pytanie]'”. Inny papirus zawiera instrukcję przygotowania „atramentu sympatycznego” – pisma niewidzialnego, które ujawnia się tylko przy podgrzaniu strony.

Dla łatwiejszej magii, amulety pisane na papirusie, metalu czy pergaminie zawierały magiczne kwadraty liczbowe, jak słynny SATOR AREPO TENET OPERA ROTAS – palindrom znaleziony w Pompejach, który można czytać w czterech kierunkach. Niektórzy badacze widzą w nim wczesny kryptogram chrześcijański, gdzie litery można ułożyć w krzyż PATERNOSTER (Ojcze nasz).

Dziedzictwo trwające przez wieki

Mimo upadku starożytnego świata, astrologia i magia przetrwały dzięki arabskim i bizantyjskim uczonym. Manuskrypt Picatrix, łacińskie tłumaczenie arabskiego Ghāyat al-Ḥakīm z X w., zawiera starożytne praktyki talizmańskie: „Gdy Jowisz jest w egzaltacji, na kamieniu chryzolitu wyrytuj wizerunek człowieka z głową barana, a będziesz chroniony od wszelkiego zła”.

W średniowiecznej Europie teksty te krążyły w elitarnych kręgach – Guido Bonatti, astrolog Fryderyka II Hohenstaufa, cytuje w XIII w. zarówno Firmicusa, jak i arabskie przekłady Dorotheusa z Sydonu (I w. n.e.). Michael Scot, nadworny astrolog Fryderyka II, tłumaczy arabskie teksty astrologiczne, a Arnald z Villanova (1240-1311) łączy medycynę z astrologią, tworząc teorię „dekanalficznych” leków – specyfików kojarzonych z 36 dekanami zodiaku.

Od Babilonu po Rzym, od zigguratów po krzyże, gwiazdy i zaklęcia pozostały tym, czym były od początku – ludzkim marzeniem o władzy nad chaosem i niepewnością. Gdziekolwiek człowiek spogląda w niebo, próbuje odczytać swój los – i zmienić go, jeśli to możliwe.

✨

Kodeks Strażniczki
· 🔵 Niebieskie Echo: Autentyczna, zapomniana legenda, starannie odtworzona na podstawie historycznych źródeł.
· 🟣 Fioletowe Echo: Opowieść inspirowana historycznymi motywami, autorska interpretacja lub rekonstrukcja luk w źródłach.
· ⚪ Srebrne Echo: Całkowicie fikcyjna legenda w stylu antique, stworzona dla oddania klimatu i ukłon w stronę tradycji.

📚 Źródła :

Źródła ogólne (dotyczące magii w starożytności)
1. Eliade, Mircea, Historia wierzeń i idei religijnych (tom I: Od epoki kamiennej do misteriów eleuzyńskich). Klasyczne dzieło omawiające rozwój religii i magii w kontekście porównawczym.
2. Luck, Georg, Magia i nauki tajemne w starożytności. Doskonałe kompendium wiedzy na temat praktyk magicznych w świecie grecko-rzymskim, z odniesieniami do Bliskiego Wschodu i Egiptu.
3. Graf, Fritz, Magia w świecie starożytnym. Bardzo dobra, przystępnie napisana pozycja analizująca grecko-rzymskie pojęcie magii, jej rytuały i społeczny kontekst.
4. *Catechism of the Catholic Church (for a concise explanation of the Church’s teaching on the matter).

🏺 Źródła szczegółowe: Babilon i Asyria

1. Rochberg, Francesca, The Heavenly Writing: Divination, Horoscopy, and Astronomy in Mesopotamian Culture. Fundamentalna praca o mezopotamskiej astrologii i wróżbiarstwie.
2. Abusch, Tzvi, Mesopotamian Witchcraft: Toward a History and Understanding of Babylonian Witchcraft Beliefs and Literature. Szczegółowe studium na temat wierzeń w czary i demonologię.
3. Jean, Cynthia, La magie néo-assyrienne en contexte: Recherches sur le métier d’exorciste et le concept d’āšipūtu. Analiza zawodu egzorcysty (āšipu) i jego praktyk.
4. Oracje i teksty omenskie, np. Enuma Anu Enlil (omens astrologiczne) czy Šumma ālu (omens z codziennych zdarzeń). Tłumaczenia fragmentów można znaleźć w pracach powyższych autorów.

🐦 Źródła szczegółowe: Egipt

1. Ritner, Robert K., The Mechanics of Ancient Egyptian Magical Practice. Najważniejsze i najbardziej wszechstronne opracowanie na temat egipskiej heka, jej teorii i zastosowań.
2. Pinch, Geraldine, Magic in Ancient Egypt. Przystępne wprowadzenie do tematu, bogato ilustrowane.
3. Quack, Joachim Friedrich (red.), Ägyptische Magie und ihre Umwelt. Zbiór artykułów omawiających magię egipską w kontekście kulturowym.
4. Tłumaczenia tekstów źródłowych:
   · Księga Umarłych (np. tłumaczenie R.O. Faulknera)
   · Papirus Bremner-Rhind (tłumaczenia można znaleźć w pracach R.K. Ritnera lub J.F. Quacka)
   · Teksty Sarkofagów i Teksty Piramid

🧠 Źródła szczegółowe: Grecja

1. Graf, Fritz, Magic in the Ancient World (rozdziały dotyczące Grecji).
2. Ogden, Daniel, Greek and Roman Necromancy. Szczegółowe opracowanie o praktykach nekromantycznych.
3. Betz, Hans Dieter (red.), The Greek Magical Papyri in Translation, Including the Demotic Spells (PGM). Kluczowe tłumaczenie najważniejszych antycznych podręczników magicznych, zawierających zaklęcia, formuły i rytuały z okresu grecko-rzymskiego.
4. Johnston, Sarah Iles, Restless Dead: Encounters Between the Living and the Dead in Ancient Greece. Omawia wierzenia dotyczące duchów i praktyki z nimi związane, w tym klątwy grobowe.

🏛️ Źródła szczegółowe: Rzym

1. Beard, Mary, North, John, Price, Simon, Religions of Rome (2 tomy). Kompleksowe opracowanie o wszystkich aspektach religii rzymskiej, w tym o miejscu astrologii i magii.
2. Ogden, Daniel, Magic, Witchcraft, and Ghosts in the Greek and Roman Worlds: A Sourcebook. Wspaniała kolekcja przetłumaczonych tekstów źródłowych z komentarzem, dotyczących wszystkich omawianych praktyk.
3. Barton, Tamsyn, Ancient Astrology. Doskonałe opracowanie na temat historii i praktyki astrologii w świecie rzymskim.
4. Tomlin, R.S.O., Tabellae Sulis: Roman inscribed tablets of tin and lead from the sacred spring at Bath. Szczegółowa publikacja na temat znalezisk tabliczek klątw z Bath (Anglia), będąca świetnym studium przypadku.

💻 Źródła internetowe (repozytoria i bazy danych)

· Papyri.info – baza danych zawierająca m.in. teksty z Greek Magical Papyri (PGM).
· The Cuneiform Digital Library Initiative (CDLI) – ogromna baza danych tekstów klinowych, w tym wielu o treści magicznej i wróżebnej.
· Thesaurus Defixionum Magdeburgensis – baza danych poświęcona antycznym tabliczkom klątw (defixiones).