Na całym świecie, od miast po odludne tereny, ludzie zgłaszają niezwykłe zjawisko: tajemnicze dźwięki, które słyszy tylko niewielki odsetek populacji – szacunkowo około 2%. Opisywane jako niskoczęstotliwościowe buczenie, trąby, eksplozje lub metaliczne odgłosy, wywołują one dyskomfort, niepokój, a nawet zmuszają niektórych do opuszczenia swoich domów. Pomimo licznych badań, źródło tych dźwięków pozostaje zagadką, co otwiera pole dla naukowych hipotez, ale także dla teorii spiskowych i spekulacji o charakterze paranormalnym. W tym artykule przyjrzymy się fenomenowi tajemniczych dźwięków, ich występowaniu, potencjalnym wyjaśnieniom oraz najbardziej intrygującym teoriom spiskowym.
Gdzie Słychać Tajemnicze Dźwięki?
Zjawisko to jest globalne i nie ogranicza się do jednego regionu czy środowiska. Dźwięki zgłaszane są zarówno w gęsto zaludnionych miastach, jak i na odludnych obszarach wiejskich. Oto niektóre z najbardziej znanych lokalizacji, gdzie odnotowano tajemnicze odgłosy:
Wrocław Warszawa: Mieszkańcy zgłaszali pulsujące, niskie buczenie, które pojawiało się najczęściej w nocy. Niektórzy opisywali je jako wibracje przypominające pracę ciężkiej maszyny.
Kraków, Poznań: Pojedyncze doniesienia o „metalicznych trąbieniach” lub „głębokim huku” z nieba.
Stany Zjednoczone:
Forest Grove, Oregon: Jedno z najsłynniejszych miejsc, gdzie od lat 70. XX wieku słychać tzw. The Hum – uporczywe, niskoczęstotliwościowe buczenie, które doprowadza mieszkańców do frustracji.
Tampa i Punta Gorda, Floryda: Dźwięki przypominające wibracje lub eksplozje. Naukowcy podejrzewają, że ich źródłem mogą być ryby z rodziny bębenkowatych (np. Opsanus beta), które emitują infradźwięki podczas godów.
Alabama, San Diego, Kalifornia: Zgłoszenia o odgłosach przypominających odległe eksplozje lub „uderzenia w metal”.
Taos, Nowy Meksyk: Słynne Taos Hum – buczenie, które od lat 90. XX wieku słyszy niewielka grupa mieszkańców, ale którego nie udało się jednoznacznie zlokalizować.
Wielka Brytania
Bristol, Abergavenny: Dźwięki porównywane do trąb, grzmotów lub „skrzypienia maszyn”. W Bristol w latach 70. odgłosy te wywołały masowe skargi mieszkańców.
Londyn: Sporadyczne doniesienia o „niebiańskich trąbkach” lub pulsujących wibracjach.
Holandia
Pijnacker: Mieszkańcy opisywali odgłosy przypominające „gigantyczne trąby” lub „skrzypienie metalu”, które pojawiały się w nocy.
Ukraina
Kijów: W 2011 roku nagrano dźwięki przypominające „niebiańskie trąby”, które stały się viralem w internecie. Odgłosy te porównywano do ścieżek dźwiękowych z filmów science fiction, takich jak Wojna światów.
Australia: Regularne doniesienia o buczeniu w miastach takich jak Sydney czy Melbourne, często wiązane z aktywnością przemysłową lub wiatrową.
Kanada:
Windsor, Ontario: Słynne Windsor Hum – niskie, wibrujące buczenie, które od 2011 roku irytuje mieszkańców. Podejrzewa się, że jego źródłem jest działalność przemysłowa na pobliskiej wyspie Zug w USA.
Port Colborne, Ontario: Mieszkańcy zgłaszali uciążliwe, pulsujące dźwięki, które zakłócały sen.
Maroko
Casablanca, Agadir, Tanger: Dźwięki opisywane jako „trąby” lub „metaliczne wibracje” słyszane w nocy, często wiązane z aktywnością sejsmiczną lub oceaniczną.
Inne miejsca: Tajlandia, Meksyk, Rosja (okolice Tunguski), Nowa Zelandia – w tych regionach również odnotowano podobne zjawiska, często opisywane jako „dźwięki z nieba” lub „metaliczne wibracje”.
Naukowe Wyjaśnienia Tajemniczych Dźwięków
Naukowcy od lat próbują wyjaśnić pochodzenie tych dźwięków, proponując hipotezy oparte na zjawiskach naturalnych, aktywności człowieka lub procesach atmosferycznych. Oto najpopularniejsze teorie:
Infradźwięki Pochodzenia Naturalnego
Infradźwięki to fale dźwiękowe o częstotliwości poniżej progu słyszalności ludzkiego ucha (poniżej 20 Hz), które jednak mogą wywoływać uczucie dyskomfortu, niepokoju, a nawet nudności.
Ruchy tektoniczne i trzęsienia lodu: Drgania skorupy ziemskiej, mikrowstrząsy lub ruchy lodu w regionach polarnych mogą generować infradźwięki, które rozchodzą się na duże odległości. Na przykład w 2018 roku naukowcy z Uniwersytetu w Kolorado powiązali infradźwięki z aktywnością sejsmiczną w regionie Antarktydy.
Fale oceaniczne: Uderzenia fal o klify lub podwodne uskoki mogą wywoływać rezonans, który jest odczuwalny jako buczenie. W miejscach takich jak Floryda czy wybrzeża Australii jest to częste wyjaśnienie.
Aktywność zwierząt: Ryby bębenkowate (Sciaenidae), takie jak Opsanus beta, emitują infradźwięki podczas godów. W Zatoce Meksykańskiej dźwięki te mogą być słyszalne na lądzie, szczególnie w nocy, gdy tło akustyczne jest cichsze.
Zjawiska Atmosferyczne i Kosmiczne
Atmosfera Ziemi i jej interakcje z kosmosem mogą generować nietypowe dźwięki:
Turbulencje atmosferyczne: Gwałtowne przepływy powietrza, np. w wyniku burz lub silnych wiatrów, mogą wywoływać wibracje słyszalne jako „trąby” lub „buczenie”. Zjawisko to jest szczególnie wyraźne w regionach górzystych.
Rozbłyski słoneczne: Aktywność słoneczna może wpływać na magnetosferę Ziemi, generując subtelne dźwięki, które są wychwytywane przez czułe ucho lub urządzenia. W 2019 roku badania NASA wykazały, że zmiany w polu magnetycznym Ziemi mogą powodować „śpiewanie” linii energetycznych.
Fale radiowe z kosmosu: Emisje od odległych gwiazd, pulsarów lub kwazarów mogą teoretycznie wywoływać efekty akustyczne, choć mechanizm ich percepcji przez ludzi pozostaje niejasny.
Działalność Człowieka
Wiele dźwięków można przypisać współczesnej technologii i infrastrukturze:
Przemysł i maszyny: Elektrownie wiatrowe, linie wysokiego napięcia, wentylatory przemysłowe czy pompy wodne mogą generować infradźwięki, które rozchodzą się na kilometry. Na przykład Windsor Hum w Kanadzie powiązano z hutą stali na wyspie Zug.
Testy wojskowe: Eksperymenty z bronią soniczną, elektromagnetyczną lub infradźwiękową mogą powodować nietypowe odgłosy. W latach 80. i 90. USA i ZSRR prowadziły badania nad bronią psychotroniczną, choć ich efekty dźwiękowe nie zostały potwierdzone.
Ruch lotniczy: Nisko przelatujące samoloty, zwłaszcza wojskowe, mogą generować huki soniczne lub wibracje, które są mylone z tajemniczymi dźwiękami.
Czynniki Psychologiczne i Neurologiczne
Nie wszystkie dźwięki muszą mieć zewnętrzne źródło. Niektórzy naukowcy wskazują na:
Wrażliwość słuchowa: Ludzie o szczególnie czułym słuchu mogą wychwytywać infradźwięki, które dla innych są niesłyszalne.
Efekt nocebo: Oczekiwanie, że coś jest słyszalne, może wywołać wrażenie dźwięku, zwłaszcza w stresujących sytuacjach.
Zaburzenia neurologiczne: Migreny, szumy uszne (tinnitus) lub nadwrażliwość sensoryczna mogą sprawiać, że niektórzy ludzie „słyszą” dźwięki, których nie ma.
Teorie Spiskowe: Tajemnica czy Manipulacja?
Podczas gdy naukowcy szukają racjonalnych wyjaśnień, tajemnicze dźwięki stały się pożywką dla teorii spiskowych, które wiążą je z tajnymi projektami, technologiami kontroli umysłu, a nawet ingerencją pozaziemską. Oto najpopularniejsze z nich:
HAARP i Broń Klimatyczna
Program HAARP (High-frequency Active Auroral Research Program) na Alasce to jeden z ulubionych tematów zwolenników teorii spiskowych. Projekt ten, rozpoczęty w 1993 roku, bada jonosferę za pomocą fal radiowych wysokiej częstotliwości.
Teoria: HAARP może manipulować pogodą, wywoływać trzęsienia ziemi, huragany lub generować infradźwięki, które wywołują niepokój i halucynacje. Niektórzy twierdzą, że dźwięki takie jak The Hum są efektem ubocznym tych eksperymentów.
Dowody?: Brak bezpośrednich dowodów, choć HAARP był przedmiotem licznych spekulacji. W 2014 roku program został przekazany Uniwersytetowi Alaski, co zmniejszyło jego „tajemniczość”. Naukowcy twierdzą, że HAARP nie ma mocy, by generować globalne efekty dźwiękowe.
Powiązania: Podobne dźwięki zgłaszano w okolicach innych instalacji badawczych, np. w Nowym Meksyku czy Rosji (projekt „Dzięcioł” z lat 70., który emitował silne fale radiowe).
Broń Psychotroniczna i Kontrola Umysłu
Niektóre teorie sugerują, że tajemnicze dźwięki są wynikiem testów tajnej broni, która ma wpływać na ludzką psychikę:
Cel: Wywoływanie strachu, dezorientacji lub nawet kontrolowanie myśli poprzez fale elektromagnetyczne lub infradźwięki.
Historia: W czasie Zimnej Wojny zarówno USA, jak i ZSRR eksperymentowały z technologiami psychotronicznymi. Projekt „Dzięcioł” (rosyjski nadajnik fal radiowych) był podejrzewany o wpływ na ludzkie zachowanie, choć nie ma dowodów na generowanie słyszalnych dźwięków.
Portale Czasoprzestrzenne i Obce Cywilizacje
Niektóre teorie idą dalej, łącząc dźwięki z aktywnością pozaziemską lub międzywymiarową:
Portale: Dźwięki mogą być efektem otwierania się „portali” do innych wymiarów, szczególnie w miejscach uznawanych za „miejsca mocy” (np. Sedona, Arizona, gdzie zgłaszano „śpiewające skały”).
UFO: Metaliczne odgłosy mogą pochodzić od napędów statków obcych lub ich podziemnych baz (teoria o wewnętrznej Ziemi i cywilizacji Agartha).
Przykłady: Nagrania z Kijowa (2011), Tajlandii czy Meksyku, które brzmią jak „dźwięki z filmów sci-fi”, podsycają te spekulacje.
Apokaliptyczne „Trąby Sądu Ostatecznego”
W kręgach religijnych i ezoterycznych dźwięki te są interpretowane jako:
Zapowiedź końca świata: Nawiązanie do biblijnych „trąb anielskich” z Apokalipsy św. Jana.
Fale Schumanna: Niektórzy twierdzą, że zmiany w częstotliwości rezonansu Ziemi (tzw. fale Schumanna) mogą generować słyszalne efekty, choć nauka tego nie potwierdza.
Proroctwa: Zwolennicy New Age widzą w dźwiękach ostrzeżenie przed globalnymi kataklizmami lub „przebudzeniem Ziemi”.
Projekt Blue Beam
Jedna z najbardziej kontrowersyjnych teorii spiskowych, zaproponowana przez kanadyjskiego dziennikarza Serge’a Monasta w latach 90., mówi o Projekcie Blue Beam, który rzekomo ma:
Symulować inwazję obcych lub powrót mesjasza za pomocą technologii holograficznych i dźwiękowych.
Wprowadzić globalny rząd (Nowy Porządek Świata, NWO) poprzez masową dezinformację
Generować dźwięki, które wywołują strach i chaos, przygotowując grunt pod „nową religię światową”.
Dlaczego Nie Wszyscy Słyszą Te Dźwięki?
Fakt, że tylko około 2% populacji zgłasza słyszenie tajemniczych dźwięków, rodzi dodatkowe pytania. Naukowcy wskazują na kilka możliwych przyczyn:
Wrażliwość słuchowa: Niektórzy ludzie są bardziej podatni na wychwytywanie infradźwięków lub niskich częstotliwości
Czynniki neurologiczne: Stres, migreny, szumy uszne lub nadwrażliwość sensoryczna mogą sprawiać, że dźwięki są percepowane tylko przez niektóre osoby.
Efekt nocebo: Psychologiczne oczekiwanie, że „coś słychać”, może wywołać wrażenie dźwięku, zwłaszcza w społecznościach, gdzie zjawisko jest szeroko omawiane.
Warunki środowiskowe: Dźwięki mogą być słyszalne tylko w określonych warunkach, np. w nocy, gdy tło akustyczne jest cichsze.
Nauka kontra Tajemnica
Tajemnicze dźwięki na świecie pozostają jednym z najbardziej intrygujących niewyjaśnionych zjawisk. Naukowcy proponują racjonalne wyjaśnienia, takie jak infradźwięki generowane przez naturę, przemysł czy zjawiska atmosferyczne, ale żadna z hipotez nie tłumaczy w pełni globalnego charakteru zjawiska. Z kolei teorie spiskowe – od HAARP po Projekt Blue Beam – oferują bardziej sensacyjne wyjaśnienia, które jednak nie znajdują poparcia w dowodach.
Dla tych, którzy słyszą te dźwięki, są one realnym problemem, wpływającym na komfort życia, sen i zdrowie psychiczne. Niektórzy mieszkańcy, jak ci w Forest Grove czy Windsor, organizują grupy wsparcia i domagają się badań nad źródłem hałasu. Inni widzą w tym zjawisku coś większego – znak nadchodzących zmian, ingerencji obcych lub globalnego spisku.
Pytania pozostają otwarte:
Czy tajemnicze dźwięki to efekt naturalnych procesów, które dopiero zrozumiemy?
Czy rządy ukrywają przed nami technologię zdolną do generowania takich odgłosów?
A może to ludzka psychika, podsycana strachem i niepewnością, tworzy wrażenie dźwięków, których nie ma?
A Ty co o tym sądzisz? Słyszałeś kiedyś podobne dźwięki? Jeśli masz własne doświadczenia lub teorie, podziel się nimi – być może wspólnie uda nam się rzucić nowe światło na tę zagadkę!
🌍 Globalne zjawisko
Tajemnicze dźwięki, opisywane jako niskie buczenie, donośne trąby, eksplozje lub metaliczne zgrzyty, są zgłaszane na całym świecie. Charakteryzuje je to, że słyszy je jedynie ok. 2% populacji, często w nocy lub w ciszy. Zjawisko to wywołuje realne konsekwencje: chroniczny niepokój, bezsenność, a w skrajnych przypadkach nawet migracje zdesperowanych mieszkańców.
📍 Miejsca występowania
· Polska: Wrocław (słynne „Wrocławskie Buczenie”), Warszawa, Kraków, Poznań. Głównie nocne buczenie i metaliczne trąby.
· USA:
· Taos Hum (Nowy Meksyk): Jedno z najsłynniejszych buczeń, badane przez naukowców.
· Forest Grove (Oregon): Miasteczko, które zbierało podpisy pod petycją do Kongresu w sprawie Hum.
· Floryda: „The Hum” oraz tajemnicze eksplozje (tzw. Skyquakes), które łączy się z infradźwiękami od ryb bębenkowanych.
· Kanada: Windsor Hum – powiązany z działalnością przemysłową na amerykańskiej wyspie Zug.
· Ukraina: Kijów – viralowe nagrania „niebiańskich trąb” obiegły cały świat.
· Inne: Wielka Brytania (Largs), Holandia, Maroko, Australia, Meksyk, Rosja – podobne zjawiska zgłaszane w różnych formach.
🔬 Naukowe hipotezy
Nauka oferuje wiele racjonalnych wyjaśnień, często powiązanych z konkretnymi lokalizacjami:
· Źródła naturalne:
· Infradźwięki: Dźwięki o bardzo niskiej częstotliwości, niesłyszalne bezpośrednio, ale które mogą rezonować z obiektami i wytwarzać słyszalny dźwięk. Źródła: ruchy tektoniczne, fale oceaniczne, silne wiatry (np. fale atmosferyczne), erupcje wulkaniczne.
· Zjawiska kosmiczne: Szumy mogą być efektem ubocznym rozbłysków słonecznych zakłócających magnetosferę Ziemi.
· Zwierzęta: Ryby bębenkowate (np. kusacz) podczas godów mogą generować niezwykle głośne dźwięki, niosące się na duże odległości pod wodą i przenoszące na ląd.
· Działalność człowieka:
· Przemysł: Ciężki sprzęt, generatory, pompy, wiertła, turbiny wiatrowe. Windsor Hum został powiązany z hutą stali.
· Ruch lotniczy i komunikacyjny: Dalekosiężny hałas z autostrad lub lotnisk.
· Testy wojskowe: Ćwiczenia z użyciem samolotów ponaddźwiękowych lub nowych rodzajów broni (akustycznej, energetycznej).
· Psychologia i neurologia:
· Czułość słuchu: Niektórzy ludzie mogą słyszeć częstotliwości normalnie niesłyszalne dla innych (np. przemysłowe 50/60 Hz).
· Szumy uszne (Tinnitus): Percepcja dźwięku przy braku zewnętrznego źródła. Może być wywołana ekspozycją na głośne dźwięki, stresem lub stanem neurologicznym.
· Efekt nocebo: Sugestia i lęk przed usłyszeniem „Hum” mogą faktycznie wywołać jego percepcję.
🧠 Teorie spiskowe & Ezoteryczne
Gdzie nauka nie daje jednoznacznej odpowiedzi, kwitną alternatywne wyjaśnienia:
· HAARP (Program Aktywności Auroralnej High Frequency): Najpopularniejsza teoria. Zakłada, że dźwięki są efektem ubocznym manipulacji pogodą, kontroli umysłu lub eksperymentów z energią.
· Broń psychotroniczna/energetyczna: Tajne testy broni, która ma wpływać na psychikę lub zdrowie ludzi za pomocą fal elektromagnetycznych lub akustycznych.
· Zjawiska międzywymiarowe i UFO: Dźwięki mogą być efektem otwierania portali, obecności statków obcych lub zakłócenia pola magnetycznego Ziemi przez te obiekty.
· Trąby Apokalipsy: Interpretacje religijne i ezoteryczne widzą w nich zapowiedź nadchodzących zmian Ziemi, Sądu Ostatecznego lub „oczyszczenia planety”.
· Projekt Blue Beam: Szalona teoria zakładająca, że rządy użyją zaawansowanej technologii (hologramy, dźwięk) do symulacji inwazji obcych lub powrotu mesjasza, by wprowadzić Nowy Porządek Świata.
🎯 Podsumowanie
Tajemnicze dźwięki to zjawisko prawdziwe w swoich skutkach (cierpienie ludzi), ale o złożonej i prawdopodobnie wieloczynnikowej przyczynie. Dla większości przypadków istnieją racjonalne, naukowe wyjaśnienia, często związane z lokalną działalnością przemysłową lub zjawiskami naturalnymi. Jednak globalna skala, trudność w identyfikacji źródła i ludzka potrzeba znalezienia odpowiedzi tam, gdzie nauka milczy, sprawiają, że teorie spiskowe wciąż znajdują żyzny grunt.
✨
Kodeks Strażniczki
· 🔵 Niebieskie Echo: Autentyczna, zapomniana legenda, starannie odtworzona na podstawie historycznych źródeł.
· 🟣 Fioletowe Echo: Opowieść inspirowana historycznymi motywami, autorska interpretacja lub rekonstrukcja luk w źródłach.
· ⚪ Srebrne Echo: Całkowicie fikcyjna legenda w stylu antique, stworzona dla oddania klimatu i ukłon w stronę tradycji.
📚 Źródła
Źródła Naukowe i Badawcze
1. The Hum Phenomena: A Systematic Review of Reports (2019) – Kompleksowy przegląd badań naukowych dotyczących „The Hum” opublikowany w czasopiśmie naukowym The Journal of Scientific Exploration. Analizuje różne hipotezy, od akustycznych po neurologiczne.
· Link: journals.sagepub.com/doi/10.1177/0036850419877769 (często płatny, ale abstrakt i metadane dostępne za darmo)
2. Badania Geologa Davida Deminga – Deming, geolog z University of Oklahoma, opublikował artykuł na temat „The Hum” i jest często cytowany w kontekście badań nad tym zjawiskiem. Jego praca sugeruje, że źródłem może być naturalne tło sejsmiczne i akustyczne.
· Link do jednego z jego tekstów: jennifermarohasy.com/wp-content/uploads/2010/11/Deming1999Hum.pdf
3. NASA – Wyjaśnienie „Skyquakes” – Amerykańska agencja kosmiczna badała zjawisko tajemniczych eksplozji (skyquakes), łącząc je m.in. z odgłosami spadających meteorytów, które ulegają dezintegracji w atmosferze, lub z falami dźwiękowymi odbite od ziemi i skierowane w konkretne miejsca.
· Link: http://www.nasa.gov/centers/armstrong/features/skyquakes.html
4. Infradźwięki i ryby bębenkowate – Badania dotyczące hałaśliwych ławic ryb (np. kusacza) podczas godów, które mogą generować dźwięki przenoszone na ląd, były publikowane w czasopismach biologicznych, m.in. w Bioacoustics.
· Przykładowy artykuł: http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09524622.2016.1161208
5. Raport rządu kanadyjskiego dotyczący Windsor Hum – Rząd Kanady zlecił i sfinansował szczegółowe badania nad Windsor Hum, które powiązały go z działalnością huty stali na wyspie Zug.
· Link do streszczenia i wyników: http://www.canada.ca/en/health-canada/services/health-risks-safety/radiation/windsor-hum-technical-investigation-summary-report.html
📰 Doniesienia Medialne i Reportaże
1. BBC News – „What is ‚the hum’?” (2018) – Reportaż omawiający zjawisko na przykładzie mieszkańców Wielkiej Brytanii, z wypowiedziami naukowców i cierpiących osób.
· Link: http://www.bbc.com/news/magazine-35344544
2. The New York Times – „The Hum: An Anomalous Sound Heard Around the World” (2019) – Dziennikarze NYT zbadali i opisali historię zjawiska, koncentrując się na przypadkach w USA.
· Link: http://www.nytimes.com/2019/05/21/science/hum-vibration-bristol-taos.html
3. The Guardian – „The Hum: the mysterious noise that pervades daily life” (2011) – Jeden z bardziej znanych artykułów, który przybliżył problem szerszej publiczności.
· Link: http://www.theguardian.com/science/2011/jun/22/the-hum-mystery-noise
4. Polskie doniesienia (Onet, WP, Radio Wrocław) – Doniesienia o „Wrocławskim Buczeniu” i podobnych dźwiękach w innych miastach były szeroko relacjonowane przez polskie media.
· Przykładowy link z Onet: wiadomosci.onet.pl/wroclaw/radio-wroclaw-ostrzega-przed-tajemniczym-buczeniem-we-wroclawiu/zr1n7g0
· Radio Wrocław: radiowroclaw.pl/articles/view/111265/Tajemnicze-buczenie-we-Wroclawiu-Jest-coraz-glosniejsze
5. Live Science – „What’s that Mysterious Hum?” – Portal naukowy regularnie porusza temat, przedstawiając go w kontekście naukowych wyjaśnień.
· Link: http://www.livescience.com/41643-what-is-the-hum.html
🔍 Źródła dot. Teorii Spiskowych
1. Snopes.com – Debunking HAARP i „Trąb Apokalipsy” – Portal weryfikujący fakty (fact-checking) wielokrotnie analizował nagrania „niebiańskich trąb” i łączenie ich z HAARP, wskazując na fałszerstwa lub naturalne źródła.
· Link (np. o „heavenly trumpets”): http://www.snopes.com/fact-check/heavenly-trumpets/
2. Official HAARP Website – Strona oficjalnego programu badawczego HAARP, która wyjaśnia jego prawdziwe, naukowe przeznaczenie (badanie jonosfery) i odcina się od teorii spiskowych.
· Link: haarp.gi.alaska.edu
3. Journal of Scientific Exploration – „The Blue Beam Project” – Chociaż sama teoria jest uznawana za nieprawdziwą, były analizowane jej społeczne i psychologiczne podłoże w kontekście dezinformacji.
· Link (ogólnie do czasopisma): http://www.jse.com
Uwaga: W przypadku teorii spiskowych kluczowe jest krytyczne podejście do źródeł. Warto szukać analiz i weryfikacji pochodzących z renomowanych portali naukowych i fact-checkingowych, a nie z forów czy kanałów YouTube, które te teorie bezrefleksyjnie powielają.
Z marzeń i snów 