W południowej Jordanii, niedaleko Wadi Rum, stoją samotne kamienne monumenty – menhiry znane z epoki późnego neolitu i chalkolitu. Odkryte jeszcze w latach 60. XX w. (m.in. przez Dianę Kirkbride), monumentalne monolity z rejonu Khirbet Rizkeh mają wysokość sięgającą 3–4 metrów .
🕯️ Znaczenie i funkcje
Według archeologów menhiry pełniły funkcje rytualno-funeralne, często były częścią szerokich “ceremonialnych krajobrazów” z dolmenami i cmentarzyskami .
Zawiadują też legendami o granicy między światem żywych i duchów, które krążą pośród tych skał w chłodnych nocnych mgłach.
🌌 Rujm el-Hiri („Koło Duchów”) – kamienne kręgi Golan
Na Golanach wznosi się jeden z najbardziej tajemniczych neolitycznych monumentów – Rujm el-Hiri, inaczej Gilgal Refaim, czyli „Koło Duchów” lub „Koło Olbrzymów” :
Zbudowany około 3000–2700 p.n.e., z ponad 40 000 bazaltowych głazów, formuje cztery koncentryczne kręgi o średnicy ponad 150 metrów, z centralnym kopcem .
Chociaż pierwotnie sądzono, że może mieć funkcje astronomiczne, najnowsze badania (2024) oraz analizy redditowe wskazują, że to głównie kompleks rytualno-funeralny.
> „Rujm el‑Hiri site not an astronomical observatory after all… it may be just a tomb for some extra special chieftain or shaman”
>„Miejsce Rujm el-Hiri to jednak nie obserwatorium astronomiczne… może to być po prostu grobowiec dla jakiegoś wyjątkowego wodza lub szamana.”
👻 Legendy i potęga miejsca
Jego hebrajska nazwa „Gilgal Refaim” nawiązuje do starożytnych potężnych istot – Refaim, opisywanych w Biblii np. jako olbrzymy .
W folklorze Golanów pojawiają się opowieści o miejscu, gdzie kamienie krążą wokół „miejsca przodków”, portalu między światami dawnych i obecnych.
> „Wheel of giants… a remnant of the giants”
>,,Czym są „koła gigantów” i dlaczego uważa się je za pozostałość po gigantach„
🧭 Beduińskie spojrzenie – legenda Wadi Rum
Beduini Wadi Rum przekazują ustnymi opowieściami większą głębię – o skałach, wodzie i duchach pustyni:
W Wadi Rum znajdują się liczne petroglify i inskrypcje (Thamudic, Nabatejskie), często przedstawiające stopy, ibexy, karawan, mapy do źródeł .
Beduini traktują menhiry jak przewodników po wodzie i cieńszych miejscach wiatru, wierzono, że kamienne „znaki” pomogły karawanom znaleźć ukryte źródła .
🧱 Charakterystyka i architektura miejsca
Element Opis
Menhiry Samotne, ustawione kamienie o kulturze funeralno-rytualnej
Kręgi Rujm el-Hiri Sprzeczne interpretacje: najpierw astronomiczne, dziś – cmentarzysko elity
Inskrypcje Beduinów Pomoc w orientacji w pustyni, opowieści o duchach źródeł i wędrówek
🔮 Wnioski i magia dawnej pustyni
Menhiry i kręgi to nie tylko kamienie – to świadectwa kultów przodków, portale przejścia i miejsca pamięci elit.
Rujm el-Hiri fascynuje jako unikalna konstrukcja – hybryda cmentarzyska i kręgu otwartego na legendę o olbrzymach.
W opowieściach Beduinów Wadi Rum menhiry i petroglify są „żywą” częścią krajobrazu – przewodnikiem po wodzie, chroniących dusze i historię plemienia.
Doliny Jordanii i Golanów stają się więc pustynnym transendem, gdzie archeologia przeplata się z mitem, a kamienne monumenty są pozostałością świata, który łączy ceremonię i codzienność, groby i legendy.
🌄 Kamienne strażnice pustyni (Kontekst archeologiczny)
Menhiry w Wadi Rum są częścią znacznie szerszego zjawiska megalitycznego na Bliskim Wschodzie. Diana Kirkbride odkryła je w latach 50., ale współczesne badania (np. projektu „Desert Migrations”) wskazują, że nie stały pojedynczo, lecz były częścią rozległych „pustynnych krajobrazów sakralnych”. Tworzyły aleje, półkola i struktury o planie nawiązującym do byka (symbolu sił witalnych). Ich funkcja była wielowymiarowa:
· Rytualno-pogrzebowa: Znajdowano w ich pobliżu pochówki oraz nisze na dary ofiarne.
· Społeczna: Miejsca okresowych zgromadzeń koczowniczych plemion.
· Astronomiczna: Mogły wyznaczać ważne daty w kalendarzu astronomicznym (przesilenia, równonoc).
🌀 Rujm el-Hiri – Koło Duchów (Warstwy historii)
Ta megalityczna struktura jest jeszcze bardziej zagadkowa ze względu na jej wielofazową budowę:
1. Faza I (ok. 3000 p.n.e.): Wzniesienie koncentrycznych kręgów. Jej cel pozostaje tajemnicą – mogła służyć jako kalendarz astronomiczny (światło wschodzącego słońca w przesilenie wpadało centralnie przez specjalne wejście) lub miejsce zgromadzeń.
2. Faza II (ok. 1500 p.n.e.): W centralnej części dobudowano grobowiec dolmenowy. To wtedy miejsce najprawdopodobniej zmieniło funkcję na przede wszystkim funeralną, stając się mauzoleum dla someone bardzo ważnego. To właśnie ta faza utrwaliła skojarzenie z olbrzymami (Refaim).
🐪 Beduińskie legendy i duchowe znaczenie (Etnografia)
Beduińskie interpretacje to fenomen „żywej archeologii” – gdzie nauka spotyka się z trwającą tradycją ustną.
· Przewodnicy po wodzie: Menhiry często stoją w osuszonych korytach rzek (wadi) lub w miejscach, gdzie po deszczu gromadzi się woda. Były zatem naturalnymi punktami orientacyjnymi w poszukiwaniu tego najcenniejszego na pustyni surowca.
· Miejsca „cienkiego welonu” (Barzakh): W islamie i wierzeniach ludowych jest to stan lub miejsce, gdzie świat materialny i duchowy stykają się najbliżej. Kamienie były postrzegane jako naturalne „anteny” łączące z duchami przodków (dżinnami) lub siłami natury.
· Petroglify jako archiwum: Rysunki stóp (symbol podróży lub obecności bóstwa), ibexów (symbol witalności i wody) oraz mapy to nie tylko sztuka, ale praprzodek GPS-u – instrukcja przetrwania i nawigacji zapisana w kamieniu.
🧭 Wnioski (Synteza).
Menhiry i kręgi tokamienne archiwa pamięci. Są jednocześnie:
· Pomnikami władzy i wierzeń dawnych elit.
· Kalendarzami synchronizującymi życie społeczne z kosmosem.
· Mapami prowadzącymi do fizycznego (woda) i duchowego (sacrum) przetrwania.
· Pomostami łączącymi współczesność z prehistorią, a twarde dane naukowe z ulotną magią legend.
Dzięki tej perspektywie Wadi Rum i Golany to nie tylko muzea pod gołym niebem, ale aktywne krajobrazy kulturowe, które wciąż opowiadają swoje historie tym, którzy potrafią i chcą słuchać.
✨
Kodeks Strażniczki
· 🔵 Niebieskie Echo: Autentyczna, zapomniana legenda, starannie odtworzona na podstawie historycznych źródeł.
· 🟣 Fioletowe Echo: Opowieść inspirowana historycznymi motywami, autorska interpretacja lub rekonstrukcja luk w źródłach.
· ⚪ Srebrne Echo: Całkowicie fikcyjna legenda w stylu antique, stworzona dla oddania klimatu i ukłon w stronę tradycji
📚 Źródła
1. Archeologia Bliskiego Wschodu i megality:
· Fraser, J. A. (2018). Dolmen: The Enigmatic Stone Monuments of the Middle East. Brepols Publishers.
· Kluczowa, nowoczesna monografia na temat megalitów regionu, szczególnie dotycząca Jordanii i Syrii.
· Zohar, M. (1992). „Megalithic Cemeteries in the Levant”. In: Pastoralism in the Levant: Archaeological Materials in Anthropological Perspectives, edited by O. Bar-Yosef and A. Khazanov.
· Artykuł omawiający kontekst funeralny struktur megalitycznych.
· Rollefson, G. O., & Simmons, A. H. (1986). „The Neolithic Village of ‚Ain Ghazal, Jordan: Preliminary Report on the 1984 Season”. Bulletin of the American Schools of Oriental Research.
· Prace jednych z czołowych archeologów badających prehistorię Jordanii, dostarczają kontekstu dla kultur neolitycznych.
2. Rujm el-Hiri (Gilgal Refaim):
· Mizrachi, Y., & Aveni, A. F. (1998). „The Megalithic Landscape of the Golan Heights: A Case Study of Rujm el-Hiri”. Journal of Mediterranean Archaeology.
· Szczegółowa analiza struktury, w tym jej potencjalnych funkcji astronomicznych.
· Aveni, A. F., & Mizrachi, Y. (1998). „The Geometry and Astronomy of Rujm el-Hiri, a Megalithic Site in the Southern Levant”. Journal of Field Archaeology.
· Bardziej techniczna praca skupiająca się na pomiarach i możliwych alignments astronomicznych.
· Freikman, M. (2020). „The Center Cannot Hold: A Synthesis of the Epicentral Complex in the Near East”. Journal of Eastern Mediterranean Archaeology & Heritage Studies.
· Nowsze spojrzenie na centralne struktury megalityczne, ich znaczenie i funkcję.
3. Menhiry i sztuka naskalna Wadi Rum:
· Jennings, R. P., et al. (2013). „Rock Art Landscapes of the Wadi Rum: Pastoralism and the Development of the Arabian Desert”. Arabian Archaeology and Epigraphy.
· Omawia petroglify w kontekście gospodarki pasterskiej i nawigacji.
· Abu-Azizeh, W., & Tarawneh, M. (2015). „Out of the Harra: Desert Kites in South-Eastern Jordan. New fieldwork at the western margin of the Black Desert”. Paléorient.
· Chociaż dotyczy „latawców pustyni”, prace tego autora są kluczowe dla zrozumienia prehistorycznego krajobrazu kulturowego południowej Jordanii.
4. Badania Dianie Kirkbride:
· Kirkbride, D. (1966). „Five Seasons at the Pre-Pottery Neolithic Village of Beidha in Jordan”. Palestine Exploration Quarterly.
· Jej własne opracowania dotyczące jednego z najsłynniejszych stanowisk, które badała, dostarczające kontekstu dla epoki.
· Byrd, B. F. (2005). „Early Village Life at Beidha, Jordan: Neolithic Spatial Organization and Vernacular Architecture”. Oxford University Press.
· Późniejsze opracowanie i analiza wykopalisk Kirkbride w Beidha.
🌐 Źródła internetowe i instytucjonalne (dobre do rozpoczęcia poszukiwań):
· Ministry of Tourism & Antiquities, The Hashemite Kingdom of Jordan: Oficjalne strony często mają opisy kluczowych stanowisk archeologicznych.
· Ancient History Encyclopedia: Hasła takie jak „Menhir” czy „Wadi Rum” oferują dobre, zweryfikowane wprowadzenia.
· The Palestine Exploration Fund (PEF): Historyczne i współczesne publikacje dotyczące archeologii regionu, w tym Golan.
· Academia.edu & ResearchGate: Wiele współczesnych artykułów naukowych i prezentacji konferencyjnych na ten temat jest dostępnych bezpłatnie na profilach badaczy (np. poszukaj nazwisk wspomnianych wyżej autorów).
🐪 Źródła dotyczące legend beduińskich:
· Jabry, V. (2003). The Bedouin of Jordan: A Study in Identity and Survival. Routledge.
· Książka omawiająca kulturę i wierzenia Beduinów, w tym ich relację z krajobrazem.
· Layne, L. L. (1994). Home and Homeland: The Dialogics of Tribal and National Identities in Jordan. Princeton University Press.
· Porusza kwestię oral history i jej znaczenia w kształtowaniu tożsamości.
· Prawdziwym źródłem są oczywiście relacje ustne. Wielu przewodników turystycznych w Wadi Rum, którzy są Beduinami, chętnie dzieli się tymi opowieściami, przekazywanymi z pokolenia na pokolenie. Są one rzadko spisywane w formie akademickiej, stanowiąc żywy element dziedzictwa niematerialnego.
Uwaga: Część najnowszych badań jest wciąż w toku i publikowana w czasopismach naukowych. Powyższa lista stanowi solidny punkt wyjścia do dalszego, samodzielnego zgłębiania tematu.
Z marzeń i snów 